23 október, 2020

Fríður


"Við fluttum í Laugarás árið 1957. Hjalti var þá búinn að steypa grunn að fyrsta gróðurhúsinu okkar, en við byrjuðum að rækta í húsi sem við leigðum af Ólafi Einarssyni. Fyrstu sjö árin bjuggum við í Lauftúni sem krakkarnir í hverfinu kölluðu „Silfurhúsið“ af því að það var álklætt og það glampaði svo fallega á það. Þar var allt nánast jafn frumstætt og hafði verið í Reykholti, munurinn var sá að nýbúið var að leggja rafmagn í Laugarás. Það var lagt fyrir köldu vatni í húsið en þar sem það var sjálfrennandi og engin dæla þá náði það bara að renna í klósettkassann en ekki í vaskinn, við höfðum ekki baðkar. Ég þurfti því að ná í vatn út í hver, sem var nánast við húsvegginn, ef mig vantaði vatn til annars en að sturta niður".  (brot úr viðtali við Fríði, sem birtist í Litla Bergþór 2013 og er einnig á finna á Laugarásvefnum).

Þeim fækkar "mæðrum" mínum. 
Fríður og Hjalti fluttu í Laugarás þegar ég var á fjórða ári, með þrjá stráka, þar af einn jafnaldra, hann Pésa. Þær voru allar mæður okkar í ákveðnum skilningi, konurnar í Laugarási á þessum tíma. Auk mömmu sjálfrar (Guðnýju Pálsdóttur í Hveratúni 1920-1992)), áttum við þarna mæðurnar Fríði í Lauftúni/Einarshúsi), Gauju í Helgahúsi (Guðnýju Guðmundsdóttur (1913-1993)), Jónu á Lind á Lindarbrekku (Jónínu Jónsdóttur (1926-2016)) og Gerðu (Gerda Jónsson í læknishúsinu (1924-2013)),  Jónu Sólveigu á Sólveigarstöðum (1928-2004) og Sigurbjörgu í Launrétt (Sigurbjörgu Lárusdóttur (1909-1999) sem tók að sér að kenna okkur einn vetur, minnir mig. Svo komu fleiri mæður eftir því sem árin liðu, en þá var ég víst líka farinn að stækka og taldi mig síður þurfa á viðbót.

Ætli Fríður hafi ekki verið krakkinn í þessum mæðrahópi, fimmtán árum yngri en móðir mín, og þar með nær okkur í aldri og þar með meiri töffari. Hún var góð viðbót inn í þétt samfélagið sem þarna var fyrir og þau Hjalti skáru sig ekki úr þegar aðstoðar var þörf. 

Félagarnir Magnús Skúlason í Hveratúni og Jakob Narfi, 1962

"Húsið í Lauftúni hefur ekki verið nema um 40 fermetrar og þar var ekkert þvottahús. Þau voru almennt ekki við bústaðina á þessum tíma heldur voru þvottarnir þvegnir úti við hver eða hjá Guðnýju í Hveratúni sem bjó svo vel að vera með þvottahús. Þegar þurfti að þvo suðuþvott þá var óhreini þvotturinn settur í sápuvatn í bala, svo var öllu skellt í hverinn þar sem það var látið malla góða stund. Ef um eitthvað viðkvæmara var að ræða þurfti að láta vatnið standa og kólna". (
úr viðtalinu við Fríði). 
Við fólki, sem var að byrja búskapinn á þessum tíma, blöstu ekki glæstar hallir, en þetta var nú bara lífið  eins og það var og ég held að ekkert þess fólks sem kom undir sig fótunum í Laugarási á þessum tíma, hafi gert neinar kröfur um að undir það væri mulið með einhverjum hætti. Það trúði á sjálft sig, mátt sinn og megin og lagði síður upp úr ytri umbúnaði. Sannfærður er ég um að það líf sem það bjó sér í Laugarási, hafi verð gott líf, sem sjá má af barnafjöldanum sem spratt út úr þessum litlu húsum og því, hvernig kjörin bötnuðu ár frá ári, eftir því sem garðyrkjunni óx fiskur um hrygg. 

Fríður og Hjalti byrjuðu búskapinn með því að leigja gróðurhús Ólafs læknis og síðan að byggja eigin gróðurhús og loks íbúðarhús í Laugargerði. Þetta óx allt og dafnaði.

Börnin urðu, þegar upp var staðið sex. Hófst með fjórum strákum, Pétri Ármanni (1953), Erlingi Hreini (1955), Hafsteini Rúnari (1957) og Jakob Narfa (1960). Svo komu tvær stúlkur í lokin, þær Guðbjörg Elín (1964) og Marta Esther (1968).  Án þess að gera lítið úr uppruna piltanna þriggja sem fæddir voru áður en fjölskyldan flutti í Laugarás, þá er rétt að halda því til haga að þau þrjú sem fæddust árin í kjölfar flutningsins á þann góða stað, eru tvímælalaust örlítið meira Laugarásfólk. (Þetta er nú smá grín, svona).
Hjalti féll frá 1992, en Fríður bjó áfram í Laugargerði til ársins 2015, en þá flutti hún á Selfoss ásamt sambýlismanni sínum, Reyni Ásberg Níelssyni.

Nú má segja að það sé lokað einum kafla í sögu Þorpsins í skóginum, en Fríður er sú síðasta frumbýlinganna á fimmta og sjötta áratugnum til að kveðja.  Hún lést þann 17. október og útför hennar er gerð frá Selfosskirkju í dag.

Blessuð sé minning hennar.

18 október, 2020

Eilítið um aðventu- og/eða jólaljós - tími til kominn


Hvítárbrú um jól 2017
Þau voru geymd í kassa niðri í kjallara í Kvistholti og á einhverjum tíma, stundum snemma, stundum seint (fór eftir því hvenær ég var búinn að safna nægri nennu til) klæddi ég mig upp og fór að athuga hvað væri nú í þessum kassa. Úr honum tíndi ég síðan það sem taldist nothæft, fann til tröppuna lúnu og tók til við að hengja upp.  Lengi val vildi ég draga þetta sem lengst, undir því yfirskyni að frestur væri á illu bestur, enda ekki mikill áhugamaður um skreytingar, þó ekki neiti ég því að aukin lýsing í mesta skammdeginu geti lyft andanum aðeins upp úr mesta sortanum.

Kvistholt í jólabúningi 2016
Kjarni málsins var sá, að þarna hafði ég þetta að mestu leyti í eigin höndum: val á litum og magn af ljósakeðjum. Ekki var um það að ræða að fD vildi hafa miklar skoðanir að þessari framkvæmd, þó ég minnist þess einhvertíma að hún hafi eitthvað farið að ýta á mig þegar nálgaðist óhóflega að jólin yrðu hringd inn og ekki ein einasta ljósakeðja komin upp í Kvistholti.

Ég, hinsvegar, var og er sérstakur áhugamaður um lýsingu á Hvítárbrú í skammdeginu og mér finnst að ef einhversstaðar er ástæða til að lýsa upp skammdegið, þá er það á mannvirki eins og þeirri fögru brú, en hún er víst ekki umfjöllunarefnið hér.

Nú blasir annar veruleiki við og heldur flóknari.

Við erum flutt í húsnæði með 25 íbúðum, sem munu þurfa að koma sér saman um hvernig lýsingu skuli komið fyrir á svölum. Í þessum 25 íbúðum er fólk sem á ekki ólíka sögu og við fD þegar kemur að þessum málum: nýflutt úr einbýlishúsum þar sem það þurfti engan að spyrja um lýsingartegund. Þetta fólk er kannski með 40 ára lýsingarhefð í farteskinu og vill mögulega engu breyta þar um. "Ég er búin(n) að nota rauðar perur í 40 ár og hef ekki huga á að breyta því!" svo er annar/önnur sem á erfitt með að sjá fyrir sér annan lit en bláan, eða gulan eða hvítan eða grænan, já, eða bleikan. Svo eru það fólk sem vill ekki sjá svona "jólaljósvitleysu".

Nú blasir við að það þurfi að ná lendingu í þessu ljósakeðjumáli. 

Við fD búum á stað sem blasir við öllum þeim fjölda sem á leið um þjóðveg 1 og því væri nú ekki nema eðlilegt að við gerðum dálítið mikið úr jólaljósum þetta árið.  Mér koma í hug kastarar sem snúast og blikka, eða ljósafoss fram að útistofunni, eða að koma fyrir upplýstum, risastórum, ruggandi jólasveini fyrir innan glerið, sem væri tengdur við hátalara, hrópandi "hó, hó, hó!" úr um hátalara sem komið væri fyrir utan á húsinu, á milli þess sem Bing Crosby syngi "Jingle Bells" með reglulegu millibili. 

Nei, ætli það. 
Mér finnst margt merkilegra og mikilvægara í lífi mínu, en að fara að gera eitthvert  mál úr jólaljóskeðjum og vil gjarnan leyfa sérstöku áhugafólki um slíkar lýsingar, að ákveða hvernig þeim verður háttað. Mín vegna mætti láta það í hendur hvers og eins að ákveða sína lýsingu - að fjölbreytnin fengi að ráða. Við lifum á tímum þar sem fjölbreytileikinn á upp á pallborðið. Því ekki í þessu sem öðru?

Megi okkur takast að ná svo góðri lendingu í lýsingarmálin, sem unnt er. Það er ekki hægt að fara fram á meira.





12 október, 2020

Er of langt gengið?

Andlit þokuð vegna persónuverndar.
Það er að vísu rétt, að svona frá 13 ára aldri og fram undir þrítugt, var ég nú bara talsverður íþróttamaður, með körfubolta og blak sem mínar helstu greinar. Síðan þá er liðin hálf öld eða þar um bil og lífið leiddi mig ekki inn á neina afreksíþróttabraut, heldur þvert á móti. 
Svo fór fD að taka upp á því að fara í göngutúra og lengi vel hafði ég efasemdir um að þeir yrðu til að gera mér eitthvað gott, ungan og sprækan manninn. 

Ég velti aðeins fyrir mér, svona eftir því sem ég breikkaði, hvort ég ætti nú ekki að leggja það á mig að ná því að einhverju leyti til baka, en í önn dagsins vildi það farast fyrir og nóg af öðru, áhugaverðara, sem var hægt að setja framar í forgangsröðina. En ég lét mig hafa það að leggja á mig göngutúra: sannfærði sjálfan mig um að það gæti ekki skaðað, fyrir utan það að fD gæti mögulega farið sér að voða við alla þessa gönguiðkum og þá kæmi sér nú vel ef ég væri til staðar til að bjarga málum. Hvað um það, það var gengið og gengið. Var gengið til góðs?


Nú erum við komin á nýjan stað og þurfum að aðlagast nýrri menningu og komast í kynni við nýtt fólk, eins og gengur. 
Ekki neita ég því, að í æskuhroka mínum var ég haldinn nokkrum efasemdum um hvort það væri nú við hæfi að ég, rétt miðaldra karlinn, færi að skrá mig til þátttöku í ýmsu því sem stendur til boða fyrir eldri borgara hér í næsta húsi. Ég fór með fD til að skoða hvað væri nú í boði, ekki síst vegna þess að starfið sem þarna er um að ræða er ætlað þeim sem eru 60 ára og eldri.  Ekki get ég með góðri samvisku haldið því fram að ég sé 59, endalaust.

Mér leist nú ekki meira en svo á námskeið sem kallast Heilsuefling 60+. Þetta hlyti nú að vera eitthvert dund. Það varð samt úr að ég skráði mig þar til þátttöku - gæti alltaf hætt ef þetta hentaði ekki líkamlegri færni minni og hæfni. Við sóttum þarna tíma í tvær vikur áður en öllu var lokað af þekktum ástæðum. Þessar tvær vikur voru strembnar af tveim ástæðum: 
1. Þetta "heilsueflingardund" var á mörkum þess að ganga frá mér, þó auðvitað léti ég á engu bera. 
2. Ég þurfti að kyngja fordómum mínum og sætta við við að skrokkurinn reyndist ekki vera sá sem ég hefði viljað að hann væri.

Þegar heilbrigðisráðherrann, að ráði sóttvarnalæknis, skellti svo í lás, var ekki laust við að ég saknaði einhvers, mér til nokkurrar undrunar. Því kom það skemmtilega á óvart þegar þjálfarinn blés til æfingar á íþróttavellinum í dag. Þar var tekið á því og visnaðir vöðvar kvöldust til að hverfa úr mögulega varanlegri hvíld. 

Það var ekki nóg með að ég skráði mig í þessa heilsueflingu (styrktaleikfimi, finnst mér samt betra heiti), heldur þáði ég boð frá fréttamanni nokkrum um að ganga til liðs við áratugagamlan gönguhóp, sem þræðir göturnar hér á hverjum virkum morgni, og heldur afmælisveislur á föstudagsmorgnum, þar fyrir utan.

 
Það finnst sumum erfitt að hugsa til þess að leggja af stað í göngu kl. 7.30 á hverjum morgni. Það er hinsvegar nokkur misskilningur, enda er það háttur unglinga, að sofa frameftir, ekki fullorðins fólks. Ég held nú reyndar að þessar ágætu göngur verði ekki daglegar hjá mér, enda kemur þarna göngufólk eftir því sem því hentar og það kemur við. 

Tilefni þess að ég skrái þessa færslu á þessum degi er, að ég hef nú lokið samtals 9 km göngu, ásamt einni fjallgöngu (Fjallið eina) og ótal æfingum af öðrum toga.  Sannarlega efast ég um að ég hefði gott af svona nokkru á hverjum degi. Hinsvegar veit ég, að á eftir því sem er vont og erfitt, kemur alltaf eitthvað gott.  

Andlit ekki þokuð, enda vissu allir af myndatökunni.

Þetta er hið besta mál, allt saman og ekki hef ég enn rekist á nema vandaðar manneskjur á þessum slóðum, allavega meðan ég held pólitískum skoðunum mínum fyrir sjálfan mig. 

07 október, 2020

Að efna í aldarminningu 2 (9) LOK

Fjölskyldan 1960
mynd Matthías Frímannsson
  Þetta er framhald af 1  2  3  4  5  6 7 8

Í dag, 7. október, 2020 er öld liðin frá fæðingu móður minnar. Ér er nú búinn að fara yfir æviferil hennar, eftir því sem mér hefur verið unnt, en örugglega er margt sem hefði átt heima í svona samantekt, sem mér hefur ekki tekist að grafa upp. 

Hér í þessum síðasta þætti, hef ég ætlað mér að reyna að búa til einhverskonar mynd af Guðnýju Pálsdóttur, en það virðist ætla að verða hægara sagt en gert.  Þar kemur aðallega tvennt til. Annarsvegar er varlegt að treysta gloppóttu minni, en ég hef löngum búið við að að búa ekki yfir minningum sem aðrir, í kringum mig hafa á hraðbergi. Hinsvegar á ég 4 systkini sem kunna að hafa talsvert aðra sýn á og betra minni um móður okkar en ég. Þar með gæti skapast misræmi í frásögnum, ef eitthvert þeirra skyldi nú taka sig til og rifja upp sögu Hveratúnsfjölskyldunnar. Mér fyndist það reyndar vel við hæfi.


Auðvitað get ég látið duga það sem skrifaði fyrir tveim árum, þegar 100 ár voru frá fæðingu Skúla Magnússonar, enda líf þeirra og starf samofið frá því þau hófu búskap vorið 1946 og þar til Guðný lést. Þau ráku saman fyrirtæki og voru eigin herrar, eins og þau hafði dreymt um.  Jú, rétt er það, að með þeim var ákveðin verkaskipting - allavega eftir fjölskyldan stækkaði. Hann sá þá um hið ytra en hún um það sem var innávið.  Margt fólk í nútímanum á erfitt með að átta sig á því að nútíminn er aldeilis gjörólíkur þeim veruleika sem var fyrir áratugum og hneykslast jafnvel á því hvað konur létu yfir sig ganga áður fyrr. Ætli sé ekki best að ég hætti mér ekki lengra út á þessa braut.

Með elsta soninn um 1955

Mamma var húsmóðir í sveit, fyrst og fremst og ég tel hana hafa verið stolta af því hlutskipti sínu, enda held ég að hún hafi mátt vera það. Starf hennar, held ég að hafi verið talsvert snúnara og umfangsmeira en við getum jafnvel ímyndað okkur. Þarna var barnafjöldinn meiri en nú er algengt. Foreldrar mínir tóku þátt í að framleiða barnasprengjukynslóðina eftir stríð. Læknavísindin drógu úr barnadauða og pillan var ekki komin á markað. Það þurfti að sinna öllum þörfum allra á heimilinu, vinna matvæli, matbúa, þvo, þrífa, sauma föt, sinna ungbörnum, ala upp stálpaðri börn og bara almennt að skapa  heimili þar sem fólki leið sem best. Hafa ber í huga að það voru ekki til uppþvottavélar, sjálfvirkar þvottavélar eða kæliskápar á þessum frumbýlingsárum. Ég sé fyrir mér, að vinnudagarnir hjá Guðnýju Pálsdóttur hafi verið ansi langir. 



.

Á teikningunni eru húshlutarnir merktir með tölum:
1. Anddyri og gangur.
2. Búr og löngu síðar framköllunarkompa.
3. Stofa, en sennilega síðar svefnherbergi.
4. Geymsla og þvottahús. Þarna lá stigi upp á loft.
5. Snyrting
6. Eldhús. Þegar Skúli og Guðný komu var íbúðarhúsið 
sambyggt gróðurhúsi og þarna var gengið á milli húsanna.
7. Herbergi Magnúsar og borðstofa
8. Fjölskylduherbergi síðar stofa.
9. Hænsnakofi. Ekki er alveg ljóst hvenær hann var 
byggður en það var eftir að Skúli og Guðný komu á svæðið.

Íbúðarhúsið í Hveratúni gat nú varla talist beisið þegar Skúli og Guðný fluttu þar inn. Það var um 60 fermetrar. Í því var ekkert eldhús til að byrja með, það var stofa, svefnherbergi þar sem öll fjölskyldan svaf, nema afi, sem fékk eigin skonsu, sem var jafnframt borðstofa á daginn. Svo var lítið búr, lítið baðherbergi og lítil geymsla sem var einnig þvottahús. 


Ég minnist þess ekki að mér hafi einhverntíma þótt þröngt um mig í þessu húsi, ekki einusinni þegar við vorum orðin 8 undir lok sjötta áratugarins. Svo var amma á Baugsstöðum dugleg að koma í heimsókn og svaf þá í stofunni. Á sumrin voru vinnukonur til að passa börnin og hjálpa til í garðyrkjunni og í einhverjum tilvikum sváfu þær í tjaldi í garðinum fyrir sunnan hús.  

Guðný var mikil fjölskyldumanneskja sérlega metnaðarfull þegar kom að börnunum. Hún var trúaðri en gengur og gerist í nútímanum og það varð ekki undan því vikist að fara í messu þegar messað var og þegar ekki var bíll á heimilinu var gengið í Skálholt. Ég man að ég var búinn að fá alveg nóg af öllum þessum kirkjuferðum. Hún var ekki beint sátt við það, konan, þegar móasik mynd Nínu Tryggvadóttir var sett upp í kirkjunni í stað krossins sem þar hafði verið komið fyrir til bráðabirgða. Ekki veit ég hvernig hún hefði brugðist við ef við hefðum ákveðið að sleppa því að skíra eða ferma börnin okkar. Hún tilheyrði, eins og ég hef áður nefnt, kynslóð, sem hafði allt önnur gildi í hávegum, en þau sem nú eru efst á baugi.  Þannig var það nú bara og þótti harla eðlilegt - hvort það var gott, hinsvegar, er svo allt annað mál. 


Var hún ströng? Ég leyfi mér að halda það og þá ströng á þann hátt að hún setti börnum sínum mörk. Ég held jafnframt að ég hafi ekki haft neitt slæmt af því - þó ég viti það ekki. Það verður víst seint leitt fram í dagsljósið úr þessu.  

Ég hef áður minnst á Jarþrúði Einarsdóttur (1897-1967), sem var kennari Guðnýjar á æsku og/eða á unglingsárum. Hún var frá Tóftum og langafi Jarþrúðar og langamma Guðnýjar voru systkin.  Þessar tvær héldu sambandi alla tíð og skrifuðust á og Guðný trúði Jarþrúði fyrir ýmsu sem varðaði börnin. Ég gerist nú svo djarfur, að birta hér hluta úr tveim bréfum sem hún sendi Jarþrúði (hvernig þau komu síðan til baka til hennar aftur, veit ég auðvitað ekki, en grunar að það hafi gerst eftir að Jarþrúður lést).  Þessi bréf eru skemmtileg heimild um lífið í Hveratúni. Fyrra bréfið er frá 1958. Þá var bara Magnús ófæddur og fjölskyldan bjó í Gamla bænum. Þá var Ásta 11 ára, Sigrún 9 ára, Páll að verða 5 ára og Benedikt tveggja ára. Þarna bjó Magnús afi okkar einnig og aðstoðaði við uppeldið á sinn hátt. 

Með Þorvaldi Skúla, Guðna Páli og Agli Árna

6. des. 1958

Nú eru börnin að hlusta á barnatímann í útvarpinu. Það er sérstaklega gaman að horfa á Pál, hvað hann hlustar af miklum áhuga - sá litli er svolítið farinn að hafa vit á að hlusta og þó er það nú ekki allt, sem hentar honum, en oftast er hann fullur áhuga þegar hann situr hjá afa sínum og hann segir þeim sögur. Það er oft hljótt þegar hann segir þeim sögu. Það er gott að hafa afa. Þeir eru nú ekki allir eins og Magnús. 

Palli er byrjaður  að kveða að hjá pabba sínum. Hann virðist ætla að verða áhugasamur námsmaður. Þegar byrjaði að skyggja á kvöldin í haust heimtaði hann strax að pabbi hans færi að kenna sér. Vonandi verður það varanlegt.

Nú, það er ég sem er að reyna að koma þessu saman og því ekki nema von að ég tíni fram eitthvað jákvætt um mig.

Með Guðnýju Rut 1984

Þau voru fleiri bréfin til Jarþrúðar og hér eru staðan á öllum börnunum tekin  fyrir. Við vorum snillingar, að sjálfsögðu. Þarna var Ásta á fimmtánda ári, Sigrún á því þrettánda, Páll 8, Benedikt 5 og Magnús 2ja ára: 

7. febrúar, 1962

Ásta er á Skógaskóla. Ég fékk bréf frá henni í gær. Hún er mjög ánægð. Það er nýafstaðið miðsvetrarpróf. Þar stóð hún sig vel. Fékk 9,09 í meðaleinkunn. Hún lærði ensku og dönsku í bréfaskóla SÍS í fyrravetur og kemur það sér vel núna. Enskan er hennar bezta fag, þ.e.s. henni finnst hún svo skemmtileg. Það er auðvitað grobb að vera að skrifa þér þetta, en það geri ég af því að þú hefur hug á þessum hlutum. Hún fékk 9,9 í ensku og 9,7 í dönsku.

Sigrún er í barnaskólanum í Reykholti. Ef hún herðir sig ætti hún að ná fullnaðarprófi í vor, en hún er 12 ára. Hennar bezta fag er kristinfræði. Það er öfugt við Ástu því hún var lægst í henni á miðsvetrarprófum, sennilega ekki lesið nóg undir það.

Páll hefur verið í skóla hjá dýralæknisfrúnni, en er nú hættur og stendur til að senda hann með Sigrúnu eftir tæpl. hálfan mánuð. Hann er orðinn sæmilega lesandi og á gott með að læra. En verst er hvað hann er hroðvirkur varðandi skriftina. Vonandi getur Óli Möller lagað það, en hann er mjög góður skriftarkennari. Það var sem fargi væri létt af Páli þegar hann mátti fara með Sigrúnu í skólann.

Benedikt er 5 ára og er mjög áhugasamur námsmaður, a.m.k. enn sem komið er. Rekur á eftir því að hann sé látinn lesa. Hann er farinn að kveða að og les stutt orð.

Magnús litli er skýr og skemmtilegur. Þar er gott mannsefni, ef hann verður ekki eyðilagður í uppeldinu. Því miður er ég ekki góður uppalandi.


Ég tek fram að ég sleppi ákveðnum þætti, þar sem fjallað er um mál sem betur er sleppt, en mamma dró fátt undan í bréfunum til Jarþrúðar. 

Nú verð ég bara að vona, að systkini mín fyrirgefi mér að hafa dregið þau svona fram í dagsljósið, en tel þetta ekki hafa verið þeim til vansa.

Mömmu þótti ekki leiðinlegt að fá gesti, en mér finnst að það hafa alltaf verið mikill gestagangur í Hveratúni, Ættingjar og æskuvinir voru oft á ferðinni og nutu góðgerða, enda var alltaf eitthvað til í búrinu. Maður get nokkuð treyst því, enda voru ferðir í búrið til að kanna hvort þar væru kökur sem búið var að taka sneiðar úr, eða kleinur. Þó ég segi það sjálfur þá var mamma snillingur í að baka og kleinurnar hennar og flatkökurnar engu líkar. 

Samfélagið í Laugarási, allavega þar til ég hleypti heimdraganum, var afar  þétt. Fólkið kíkti oft í heimsókn hvert til annars, skiptist á jólagjöfum og afmælisgjöfum og  tók þátt í gleði og sorgum. Þegar einhver fermdist var sérstök veisla fyrir ættingjana og síðan önnur fyrir nágrannana.   

Ég efast ekki um, að við þetta gæti ég bætt ýmsu og reikna með, að eftir nokkur ár muni hafa opnast enn frekar inn á æskuár mín og þar með minningar um mömmu. Það bíður þá síns tíma.

Guðný Pálsdóttir hefði átt að eiga lengri ævi, en að því er ekki spurt, frekar en fyrri daginn. Á níuanda áratugnum fór hún að kenna veikinda sem síðan leiddu til þess að hún lést þann 19. desember 1992, 72 ára að aldri. Útför hennar fór fram í Skálholti að þar hvílir hún hjá eiginmanninum, sem lifði hana sem nam 22 árum. 

 

Leiðið í Skálholtskirkjugarði.
Mynd Ásta Skúladóttir

06 október, 2020

Að efna í aldarminningu 2 (8)

Þetta er framhald af 1  2  3  4  5  6 7 

Ég giska á að þessi mynd gæti verið tekin nálægt
þeim tíma sem Guðný hvarf úr foreldrahúsum.
Guðný með Elínu, móður sinni.
(mynd frá Baugsstöðum)
Það má segja að það sé þakkarvert, að síminn tók ekki algerlega yfir yfir í samskiptum milli fólks þarna til að byrja með. Hann var kominn á Baugsstaði á krítískum tíma í lífi Guðnýjar og Skúla í byrjun árs 1946, en var tveim stórum annmörkum háður. Annarsvegar var sambandið stundum afar lélegt og hinsvegar gat fjöldi manns hlustað og því þurfti að tala varlega. Þarna var Guðný á Baugsstöðum og símstöðin í Gaulverjabæ og Skúli á S.-Reykjum með símstöð á Torfastöðum. Í bréfi þann 12. mars, segir Skúli: 

 Símtalið áðan. Þetta var annars ljóta sambandið. Ég komst bókstaflega í illt skap vegna þess, enda að vonum, þar sem ég þurfti að tala af öllum kröftum og var það þó varla nægilegt. Það er nú víst allt í lagi með símann hjá þér, eftir því sem Áslaug segir. Hún ætlaði að tala við Rvík rétt áður og sagði að varla hefði heyrst nokkuð til hennar. Samkvæmt þessu eru mistökin sennilega hérna megin, en það er auðvitað jafn afleitt fyrir okkur. Ekki þykir mér líklegt að við getum notað símann að nokkru gagni, jafnvel þótt hann sé í lagi, vegna þess, að ég hef ekki skap til að láta 10 - 15 eða 20 manns hlusta á það sem ég myndi, undir venjulegum kringumstæðum segja.


Nú sit ég hér, áratugum síðar, og þakka fyrir þetta lélega símasamband. Án þess væri þetta allt snúnara hjá mér.

Þann 9. desember, 1945, birtist þessi auglýsing í Morgunblaðinu:


Þarna er um að ræða gróðrarstöðina sem Skúli vísar síðan til, í bréfi, sem "Lemmingsleifarnar" og sem átti eftir að breyta ýmsu.

Áður en lengra er haldið finnst mér rétt, að setja Laugarás í aðeins meira samhengi:

Sumardvalarheimili.
Fyrr á árinu 1945 upplýsti Rauði krossinn um fyrirætlanir sínar um að byggja sumardvalarheimili fyrir reykvísk börn. Heilmikil grein birtist um þetta í Þjóðviljanum og fleiri blöðum, í apríl.

Þjóðviljinn 14. feb. 1945
Það má finna umfjöllun um þetta sumardvalarheimili á vefnum laugaras.is, HÉR

Héraðslæknir
Á þessum tíma var Ólafur Einarsson héraðslæknir í Laugarási, en viðtal við fjögur barna hans og Sigurlaugar Einarsdóttur má finna á vefnum laugaras.is HÉR.




Náttúrulækningafélagið
Loks rak Náttúrulækningafélag Íslands gróðrarstöð í Laugarási, en það reyndist stutt gaman. Fjallað er um þessa gróðrarstöð á laugaras.is, HÉR. Í Tímanum er grein frá áformum NLFÍ þann 23 nóvember, 1946:
Garðyrkjustöð mun verða sett upp í Gröf á næsta ári á vegum hlutafélagsins Gróska h.f., sem er eign NFLÍ og nokkurra félagsmanna. Stöð félagsins í Laugarási verður seld, en hin nýja mun halda áfram að sjá Matstofunnl fyrlr grænmeti og svo heilsuhælinu sjálfu, þegar þar að kemur. 


En, aftur að Guðnýju og Skúla og þeirra framtíðarplönum.

Við erum, sem sagt komin til fyrri hluta árs 1946 með söguna og unga parið er farið að hugsa alvarlega um hreiðurgerð. Þau hafa greinilega rætt ýmsa möguleika sín í milli, bæði í heimsóknum og að einhverju leyti í símtölum, en það er ekki fyrr en í bréfi frá Skúla þann 26. mars, sem birtist eitthvað sem hönd á festir:

Næst þegar ég skrifa get ég vonandi eitthvað sagt þér um Lemmingsleifarnar. Dálítið hef ég kvefast við þessa Rvíkurför, en samt er ég varla þungt haldinn.

Fyrir okkur sem vitum lengra en nef okkar nær, þá voru umræddar Lemmingsleifar, fremur hrörlegt garðyrkjubýli í Laugarási, sem Daninn Börge Jóhannes Magnus Lemming og kona hans Ketty höfðu komið sér upp. Þegar þarna var komið voru þau Skúli og Guðný farin að líta til þess að kaupa það af bankanum, enda mun Lemming hafa rekið það í strand. Það er nokkuð ítarleg umfjöllun um Lemming fjölskylduna á Laugarássíðunni undir þessum hlekk.
Það er ekki hægt að segja annað en að Guðnýju hafi litist rúmlega sæmilega á hugmyndina um að setjast að í Laugarási:
Guðný 27. mars - á Baugsstöðum
Ég er alltaf að vona að þér lítist á staðinn, sem þú varst að tala um, um daginn.Ég hef, satt að segja, mikinn áhuga fyrir honum. Og mér finnst að þar muni okkur geta liðið vel. Þar erum við frjáls og áháð öðrum. Og þú ert svo duglegur og ég mun reyna að hjálpa þér. Ég ætla að hafa nokkrar hænur, svo við höfum egg að borða, Svo getum við haft svolitla garða. Æ, ég hugsa svo margt í sambandi við þetta og þó þetta sé í ólagi og niðurníðslu, þá ættum við að geta reist það við fljótlega. Mér finnst að þetta yrði okkur tryggari staður, en ef þú yrði hjá Stefáni........
Páll bóndi á Baugsstöðum, 1962

Pabbi fór að spyrja mig um hvað gengi í sambandi við tilvonandi bústað okkar og sagði ég honum þá eins og var. Hann varð himinlifandi og honum fannst að þetta væri góður staður fyrir okkur. Sagðist hefði viljað skoða þetta með þér og mér og mér heyrðist á honum að hann skyldi hjálpa okkur eins og hann gæti. Og honum þótti stór kostur að bankinn átti þetta, þá væri öðru máli að gegna. Og líka ef þessi gróðurhúsaræktun ætti ekki framtíð, væri eins um alla aðra framleiðslu.
Ég er tilbúin að koma til þín hvenær sem er og gæti skaffað mann þér til aðstoðar - Geira eða Sigga, ef með þarf.

Í eftirskrift segir Guðný Skúla að taka þetta ráðslag hennar ekki of alvarlega, heldur gera það ssem honum sýnist réttast; hún muni verða alveg sátt við það.

Ekki get ég séð að faðir minn hafi átt auðvelt með að standast það sem þarna kom fram, en hann virðist samt ekki hafa verið nægilega ákveðinn til að taka stökkið, si svona. Hann vildi hugsa sinn gang, svona eins og Hveratúnsmenn gera:

Skúli, 2. april - á Syðri-Reykjum
Mér þótti mjög gaman að heyra, betra að segja, sjá álit þitt á tilv. búskaparháttum okkar. Í raun og veru erum við alveg sammála. Helst vildi ég hafa mitt kot út af fyrir mig og vera engum háður hvað atvinnu snertir. Konungur vill sigla, en byr verður að ráða. Það er nú einu sinni svo, að ekki er allt heppilegast sem maður vill þegar á allar hliðar málanna er litið, þó er sagt, og eflaust er það rétt, að viljinn sé fyrsta og æðsta skilyrði þess að sigur vinnist í hverri raun.
Mikið sé ég eftir því nú, að hafa ekki fest mér Laugarásfyrirtækið um daginn, þegar ég talaði við umboðsmanninn. Það var nú svona, ég vildi athuga minn gang, en ekki flana allt blindandi.
Ég hringdi til [...] (umboðsmannsins), þegar ég kom að Torfastöðum frá þér, í þeim tilgangi að biðja hann að fresta sölunni um stundarsakir. Þá stóð þannig á, að aðrir voru búnir að fresta henni á meðan þeir athuguðu málið, og hann bað mig því að gera sér aðvart síðari hluta vikunnar. Þetta gerð ég með því að senda Elís Pétursson á hann um síðustu helgi. Þá var nú karlinn fullur og ekki auðtalað við hann, en samt fékk Elli það frá honum, að ekki væri full útkljáð með söluna ennþá. 
Siggi bílstjóri fer á morgun og ætlar hann að athuga þetta nákvæmlega fyrir mig og festa það ákveðinn tíma, sé það ekki þegar selt.
Eðlilega varstu dálítið undrandi á þessari deyflu minni, að ég skyldi ekki vera búinn að skoða Laugarás. Orsökin var nú sú, sem ég hef þegar greint. Þó að þessi fyrirhuguðu áform mislukkist, sem er eins líklegt og hitt, þá trúi ég því, að maður geti einhversstaðar  holað sér niður, en ánægður þó, með tilveruna þegar stundir líða. 
Gott var, að pabbi þinn skyldi vera ánægður með þessa hugmynd í sambandi við Laugarás. Það er alltaf örvun ef reyndir og nýtir menn leggja jákvæð orð til málanna.
Ég hef talað við Stefán bónda um þetta ráðabrugg mitt. Hann sagði að það væri afleitt að missa mig, einkum um þennan tíma, en siðferðilega gæt hann ekkert við því sagt, fyrst svona stæði á.

Með góðri samvisku held ég að ég geti haldið því fram að með þessum bréfaskriftum sé hægt að komast að þeirri niðurstöðu, að steininum hafi verið kastað. Þau Guðný og Skúli festu kaup á Lemmingslandi í því ástandi sem það var, vorið 1946 og hófu þar líf sitt saman, engum háð, nema bankanum og öllum víxlunum sem þurfti að samþykkja.

Um líf þeirra í Hveratúni fjölyrði ég ekki, umfram það sem ég skrifaði um pabba fyrir rúmum tveim árum.

Ég bendi einnig að umfjöllun um Hveratún á Laugarássíðunni. 

Svo bendi ég að viðtal Geirþrúðar Sighvatsdóttur við pabba, sem birtist í Litla Bergþór og sem ég fékk að birta á Laugarássíðunni, margnefndri.

Ég hyggst svo reyna að setja frá mér nokkur orð um móður mína á afmælisdegi hennar á morgun, 7. október.



FRAMHALD

05 október, 2020

Að efna í aldarminningu 2 (7)

Þetta er framhald af 1  2  3  4  5 6 

Ég gekk nú alltaf út frá því sem gefnu, að foreldrar mínir hafi kynnst á Hallormsstað, enda þar bæði á sama tíma. Nú veit ég aðeins betur og aðeins vegna þess að þau tóku að skiptast á myndum á fyrri hluta árs 1945. 

Mikið þykir mér vænt um myndina af þér, ..... Mér þykir verst að ég á enga litla, sæta til að senda þér. En ég sendi þér þá beztu sem ég á - af minni sortinni. Þú færð stærri þegar þú kemur að heimsækja mig. Á þessari mynd er ég 17 ára gömul námsmey á Hallormsstað. Mér finnst vel viðeigandi að senda þér hana. Þá sá ég þig fyrst. Ég man ennþá eftir þér þar sem þú sast á móti mér við borðið hjá Guðrúnu Jens[*]. Manst þú eftir því? Ekki datt mér í hug þá að ég ætti nokkurntíma eftir að kynnast þér. - Mér finnst satt að segja hálf skrítið hvað við erum orðin góðir kunningjar allt í einu. Við sem vorum svo ósköp feimin hvort við annað. Allt "Saklausa svallaranum" að þakka. Mikið er ég honum þakklát. Já, og henni Ingu, að hún skyldi eignast barn og fá mig til að hjúkra sér.
* Guðrún Jensdóttir kenndi matreiðslu, hússtjórn og matarfræði í eldri deild og ræstingu í báðum deildum, allavega þegar skólinn tók til starfa 1930.

Eins og er með sendibréf milli fólks, þá fjalla þau oft um sameiginlega reynslu utan bréfasendinga og því allskyns tilvísanir sem erfitt getur verið að ráða í.  Ég ætla samt að reyna að útskýra fyrir sjálfum mér og ykkur hinum hvernig þetta var.
Ingunn Ósk, margnefnd, var fædd 1917 og því þrem árum eldri en Guðný. Hún fór til náms að Hallormsstað haustið 1936, var síðan við nám í tvö ár, en starfaði síðan við skólann veturinn 1938-9. Guðný kom hinsvegar í skólann haustið 1937, eins og áður segir og var þar í tvo vetur og lauk námi vorið 1939.
Skúli Magnússon var í Menntaskólanum á Akureyri veturna 1936-7 og 1937-8 og lauk þaðan gagnfræðaprófi. Hvar hann ól manninn veturinn 1938-9 (síðari veturinn sem Guðný var á Hallormsstað), bara hreinlega veit ég ekki. Varla hefur hann verið á Hallormsstað því ef svo hefur verið þá ættu þau nú að hafa rekist oftar hvort á annað en einu sinni sitthvorumegin við matarborð.  Guðný var 17 ára frá október 1937 til október 1938, en þá segir hún þau hafa sést fyrst.

Svo er það með tilvísunan í "Saklausa svallarann", sem ég átta mig ekki alveg á. Finnst ég hafa heyrt af því að þau hafi hist þar sem þetta leikrit var sýnt í Þykkvabæ á einhverjum tíma og hafi þar rifjað upp sameiginlega dvöl á Hallormsstað. Um þetta er ég hreint ekki viss. Það getur vel verið, að tilvísunin sé miklu dýpri og vísi til aðstæðna þar sem þau hittust og þar sem "saklausi svallarinn" hafi verið tekinn til bæna. Hvað veit ég, allavega eru víst fáir eða engir til frásagnar um hvernig þetta gerðist.  Ég gekk meira að segja svo langt að leita á timarit.is að auglýsingumum sýningar á þessu leikverki í Þykkvabæ, einhverntíma, en fann ekkert nægilega sannfærandi.

Jæja, ég held ég reyni ekki að pæla í þessu frekar.

Skúli og Ólafur Stefánsson, síðar garðyrkjubóndi
á Syðri-Reykjum (mynd frá S-Reykjum)

Skúli fór suður í desember 1939, var fyrst á Torfastöðum í tæpa tvo mánuði, áður en hann fór að Syðri-Reykjum, þar sem hann var síðan í starfsþjálfun og  við störf næstu árin.
Guðný lauk náminu á Hallormsstað vorið 1939 og hélt á heimahagana.
Fyrsta bréfið sem ég hef, sem fór á milli þeirra, er frá Skúla, ritað í febrúar 1942 og ekki er annað að skilja á því en þá væru þau farin að hittast þegar tækifæri gafst. Eftir þetta bréf er gat í bréfasafninu þar til í febrúar 1945. Ekki efa ég að mörg hafi bréfin verið milli 1942 og 1945, en þau finnast ekki. Fyrir því kunna að vera gildar ástæður - hvað veit maður?

Ég tek mér það bessaleyfi að leyfa innihaldi bréfanna sem Guðný og Skúli sendu sín á milli, að stærstum hluta  árin 1945 og 46 að vera áfram óþekkt á samfélagsmiðlum, að því leyti sem snýr að persónulegri tjáningu þeirra og tilfinningamálum. Hlutverk þessara bréfa var að viðhalda sambandi sem smám saman þróaðist yfir í hjónaband.  Ég reyni að sjá foreldra mína (sem áttu eftir að verða) sem ungt fólk, sem var að fóta sig í tilverunni. Manni finnst oft að eldra fólk hafi aldrei verið ungt og reynslulítið, sérstaklega foreldrar manns, sem oftar en ekki eru holdgervingar fullkomnunarinnar. Auðvitað er það aldrei svo. 

Skúli og Stefán Árnason
(Mynd frá S-Reykjum) 

Skúli og Guðný opinberuðu trúlofun sína árið 1945, svo mikið er víst, en það sá ég í bréfi frá Ellý (Elín Ágústdóttir, dóttir Viktoríu Guðmundsdóttur, sem var hálfsystir Elínar, mömmu Guðnýjar (ömmu minnar) og átti heima á Aðalbóli í Vestmannaeyjum ásamt foreldrum sínum og systkinum).    
Í bréfinu segir Ellý meðal annars:
9/9 - 1945
Ja, sá óratími síðan ég hefi skrifað þér. Mikið vildi ég að það væri sími á Baugsstöðum, þá fylgdist maður kannski svolítið með fjölskyldunni og fengi smá tilkynningu áður en fólk opinberar. Annars grunaði mig nú að þetta myndi ske þá og þegar,bæði af því að ég hugsa að þú hefðir komið hingað og svo var Stefán nú eitthvað að blammera með blómamanninn.  ....
Já, Guðný mín, þú fannst þá þann rétta. Þetta kemur eins og skrugga, segja sumar giftu kellurnar.

Hér fylgja nokkrir kaflar úr bréfunum, sem eru þess eðlis að ég tel mér óhætt að láta þær fljóta hér með:
Starfsfólk á S.-Reykjum. Fremst fyrir miðju er 
Ólafur Stefánsson (mynd frá S-Reykjum)

 Skúli 25. feb. 1945 - á S.-Reykjum
Í morgun vaknaði ég með þeim góða ásetningi að láta það verða mitt fyrsta verk að skrifa þér. Lítið varð nú samt úr þessu, því að rétt í því er hefja skyldi starfið, fylltist allt af strákum í kringum mig og þar með var draumurinn búinn. Síðan var talað og talað eins og gengur. Að lokum fengu þeir mig með sér á skíði. Deginum hef ég eytt að mestu við skíðagöngu. Þá á ég eftir að framkvæma það, er ég síst hefði viljað láta sitja á hakanum, en það er bréfið til hennar vinkonu minnar. Hvernig verður nú með það? Nú er ég þreyttur, bráðum syfjaður og hugurinn mestmegnis á skíðum úti á hjarni, stritandi við að verja slæman skíðamann falli.
Í dag ætluðum við héðan frá Reykjum niður á Eyrarbakka til að sjá leikinn Mann og konu. Vegna atvika sem þér munu kunnug var leiknum frestað, sem og öðrum skemmtunum. Þetta tækifæri ætlaði ég að nota til að sjá framan í þig, þó ekki væri nú meira. Síðar koma dagar og ráð, hvað sem skeður.
Það er annars mikið hvað þú getur enzt til að stunda þessar blessaðar sængurkonur. Starfið er auðvitað gott og göfugt, enda skyldi það síst lasta. En ömurlegt held ég það hljóti að vera. Þú gefur mér það nú raunar til kynna í bréfi þínu, að ekki sértu fullkomlega ánægð. Líklega ferðu engar grafgötur um hvernig hentast muni að hegða sér, er þú gerir skyldu þína við þjóðfélagið.
Guðný 15. mar. 1945 - á Baugsstöðum
Þegar ég var að fara í fjósið til að mjólka, þá kom strákur úr hinum bænum og færði mér bréf frá þér. Það hafði komið með mjólkurbílnum. Ég ætla ekki að lýsa vímunni, sem ég hef verið í frá því ég fékk bréfið. Og nú, þó ég sé orðin þreytt og syfjuð, get ég ekki stillt mig um að "tala við þig".
Nú er ég komin heim í "ríki mitt" og sit á "prívatinu mínu" og hef góða birtu frá raflampa á borðinu - og hlýju. Auk þess hef ég aldrei haft svona gott næði þegar ég hef skrifað þér.
Það er svo yndislegt að vera komin heim, en nú þarf ég að fara upp að Ölfusá á laugardagsmorguninn og hjálpa síðustu húsmóður minni á Aðalbóli. Bóndinn þar á 20 ára bílstjóraafmæli og langar hann að bjóða heim körlum, og ég er beðin að hjálpa til við að taka á móti þeim.
Starfsmenn á S-Reykjum. (mynd frá S.-R.)


Skúli 13. sept. 1945 - á S.-Reykjum
Stefán [Árnason] talaði við mig á mánudaginn og tjáði mér þau vandræði sín, að Sigríður hefði alveg neitað sér og spurði mig hvort líkur væru til að ég gæti eitthvað bætt hag hans og aukið kvennaliðið. Sagði ég honum þá að ef til vill myndir þú geta verið hjá honum í vetur, ef hann gæti þá sagt ákveðið um það fljótlega, hvort hann vildi þig eða ekki. Af eðlilegum viðskiptaástæðum gaf ég honum bendingu um að þér væri þetta ekki neitt sérstakt áhugamál. Hann spurði hvenær þú myndir geta komið, en það vissi ég ekki.. Líklegt þótti mér að heyannir og garðar myndu halda þér heima fram í næsta mánuð. Þú lætur mig vita hvað hugsanlegt væri að þú gætir komið fljótt, búinu á Baugsstöðum að meinalausu. Einnig, hversu lengi þú getur verið fram á vorið og hve mikið kaup þú vilt hafa.
Guðný 17. sept. 1945 - á Baugsstöðum
Pabbi, Silla og ég vorum ein á engjum í dag og slógum öll. Bræður mínir báðir slæmir í kringum sig. Siggi hefur lítið mátt reyna á sig síðan ég skrifaði síðast og hefur orðið að fara til læknis við og við.
Svo var Geiri að kasta upp í alla nótt og hefur legið í dag. Við hirtum okkur upp í gær. Það er slæmt ástand að þurrkurinn skuli ekki ætla að verða lengri en þetta.

Þá er að snúa sér að aðal efni bréfsins - ég var auðvitað ósköp ánægð þegar ég fekk þessar fréttir - er mun léttari á mér síðan. Það er víst ekkert því til fyrirstöðu að ég geti þetta. Og býst ég við að Silla verði heima. Mamma vill auðvitað helst ekki missa mig, en ekki get ég alltaf verið mömmubarn. Núna togar líka annað, syerkara afl í mig. Hún heldur að ég sé alveg farin ef ég fer, segist ekki reikna með því að ég verði heima næsta sumar, en ég reikna með því - og hughreysti hana.
Já,þú vilt fá að vita hvenær ég geti komið - það held ég að geti ekki orðið fyrr en um miðjan október. En sé mjög áríðandi að ég komi fyrr þá gæti ég reynt það. Hvað vorinu viðvíkur, þá get ég ekkert ákveðið um það. Það fer eftir kringumstæðum. En ég lofa því að hlaupa ekki fyrirvaralaust í burtu. Ég er ekki bundin við neitt sérstakt hvað því viðvíkur. Þá er það kaupið. Ég styn og veit ekki hvað ég á að segja, 4-500 - Jóhanna hafði 500 í fyrra - auðvitað þarf ég pening eins og hún. Annars er ég ekkert hörð á því, það fylgja vistinni svo mörg hlunnindi, er það ekki satt? Þú ræður hvað þú segir við hann um það. Veist hvað má bjóða höfðingjanum.
 
Það varð úr að Guðný var ráðin að Syðri-Reykjum frá 15. október og til 14. maí, ef mögulegt væri. Kaupið skyldi vera kr. 500 á mánuði.

Svo byrjar að verða vart við framtíðarpælingar skötuhjúanna.

Guðný - 28. jan. 1946
í eftirskrift bréfsins segir hún:
Ég ætla að lofa þér að heyra hérna auglýsingu úr Mogganum í morgun.
    Garðyrkjustöð í nágrenni Reykjavíkur óskar eftir garðyrkjumanni, eða mann sem            gæti tekið að sér rekstur stöðvarinnar. Meðeign gæti komið til mála. Tilboð merkt            "Framtíð" leggist inn á afgreiðslu blaðsins fyrir n.k. laugardagskvöld.
Ég hugsaði til þín - annað var það nú ekki.

Dvöl Guðnýjar á Syðri-Reykjum varð styttri en til stóð, þar sem hún veiktist og þurfti að dvelja í Reykjavík um hríð. Ekki kemur fram hverskonar veikindi var um að ræða, en hún dvaldi hjá hjónunum Bjarneyju Bjarnadóttur (1901-1981) og S. Þorkeli Sigurðssyni (1897-1965) að Ránargötu 9a. Dóttir þeirra hjóna er Guðrún, húsfreyja á Seglbúðum í Landbroti. Það var afar oft gist á Ránargötunni þegar Hveratúnsfólk átti leið í borgina. 
Þarna er símasamband komið á, þó kvartað sé yfir að sambandið sé lélegt og að það sé hægt að hlera það sem sagt er.  
Með auknu símasambandi fækkaði bréfasendingum - þannig var það nú bara.

Þarna var byrjaður að koma skriður á hlutina, en frá því greini ég næst. 


Rétt er að geta þess að ég ákvað að setja hér inn myndir frá Syðri-Reykjum, þar sem ég gat tímasett þær nokkurnveginn. Myndir frá veruleika Guðnýjar á þessum tíma, eru ekki til staðar svo ég viti. Sannarlega hefðu slíkar myndir frekar átt að vera hér, enda snúast skrifin um hana, fyrst og fremst.


04 október, 2020

Að efna í aldarminningu 2 (6)


Þetta er framhald af 1  2  3  4  5 
 
Það varð ekki úr að Guðný yrði þriðja veturinn á Hallormsstað til að kenna prjónaskap og ég geri fastlega ráð fyrir að hún hafi náð að vera viðstödd ferminguna hans Geira.
Þegar suður var komið, vorið 1939, tók við tími sem hægt er að lesa ýmislegt um í bréfum. Ég geri nú ráð fyrir að Guðný hafi farið að leita fyrir sér um vinnu, en hafi jafnframt áfram átt Baugsstaði sem heimahöfn.  Mér sýnist, að fljótlega hafi hún fengið vinnu hjá hjónunum Grétari Fells (1896-1968), rithöfundi og Þuríði Kolbeinsdóttur Fells (1896-1943),  og að þar hafi allt gengið eins og best verður á kosið og myndaðist mikill vinskapur milli hennar og þeirra hjóna. Þuríður lést þann 9. október, 1943 (f. 1896), tveim dögum eftir að Guðný varð 23 ára, en í tilefni afmælisins sendu þau hjón henni eftirfarandi kveðju:

Guðný mín, er gengur þú til sængur,
gott er, ef þín bíður draumsins vængur
og lypt þér getur ofar öllum stjörnum.-
En - ýmislegt fleira er nauðsynlegt jarðarbörnum.

Þau klæðast þurfa og halda á sér hita.
Hérna er náttkjóll. - Megi hann á það vita,
að fáklædd bráðum farir þú að skarta
í faðmi einhvers sveins, er kýs þitt hjarta.

Hún fékk, sem sagt, náttkjól í afmælisgjöf.

Þuríður, Grétar og Svava

Grétar Fells kvaddi Guðnýju þegar hún hvarf til annarra starfa vorið 1944, með þessum hætti:

Til
Guðnýjar Pálsdóttur
frá Baugsstöðum, orkt
við burtför hennar
14. maí, 1944.

Til okkar komstu - aldrei því ég gleymi -
er yfir grúfðu helský, þung og dökk,
og illur grunur var sem vofa á sveimi. -
Mín vitjar oft sú minning, hljóð og klökk.
Og konan mín - í sínum hulda heimi -
mun hugsa til þín og - með kærri þökk.

Og þó þú hafir flúið Flóa engið
og fengið í staðinn kaldan malarstig
og hafi kannski óorð af mér fengið,
ég ætla samt - að Drottinn blessi þig,
og þarna hafirðu heillaspor þín gengið,
og himinninn muni borga fyrir mig.

---"---
Frá þeim, sem urðu að mæta hel og harmi,
þú hefur trausta fylgd um lög og grund:
Þökk og vinarhug, sem verndararmi
mun vefja þig á hverri reynslustund.
Lát gróa allt hið besta í þínum barmi,
og bernsku þína geym og fórnarlund.

Vináttan við Grétar Fells og síðari konu hans Svövu (1907-1995) hélst alla tíð og ég man heimsóknir þeirra í Hveratún.

Af bréfi sem Þuríður Fells skrifaði Guðnýju í apríl 1943, má ljóst vera, að það er kominn ungur maður í spilið, en þar segir:

... Og nú kem ég að "HONUM", sem ekki má nefna. Já, þú ert hamingjusöm, Guðný mín, að vera ástfangin. Þetta er einkennilega sætt eitur eða sæl vansæld, eða hvað á nú að kalla það - allt saman af því að mennirnir eru svo lagnir á það, að láta hið bezta og fegursta verða sér til kvalar. Því hvað er fegurra en að elska og vera hrifinn eða heillaður af annarri mannlegri sál - eða einhverju sem er þess vert, að það sé elskað, t.d. fagurt landslag, fagurt sönglag eða fagurt málverk? Gallinn er aðeins sá, þegar um mannlegar sálir er að ræða, að þá viljum við fara að nudda okkur utan í þær, - og þó fyrst og fremst utan í þetta ytra gerfi, sem þær birtast í - og úr því verður auðvitað oft - leiðinlegt "nudd". Nei, ég segi þér satt, Guðný mín, að ég er karlinum mínum sammála um það, að svo kölluð "óhamingjusöm ást" er ekki til, það er að segja ef ástin er sönn. Hvers vegna ætti þér að líða illa þótt þú vitir af einhverjum yndislegum - voðalega - agalega - sætum manni, jafnvel þótt þú getir ekki gert þér vonir um að smakka á honum eða borða hann upp til agna???  Karlinn minn segir - og hann veit nú stundum hvað hann syngur - að hægt sé að prófa ástargildi sitt og annarra með því að spyrja sjálfan sig:

ER ÞESS TILFINNING, SEM ÉG KALLA ÁST, FRIÐGÆF?

Það er að segja: Veitir hún mér frið?

Sé svo ekki, þá er ekki um sanna ást að ræða, heldur eitthvað annað - lílega girnd eða holdsfýsn - kjötkraft ........ En þetta fer nú að verða allt of hátíðlegt hjá mér og mér hefur aldrei látið það að vera hátíðleg, og því er bezt að snúa sér að einhverju öðru.

Árin sem Guðný var í þessari vist hjá Grétari og Þuríði, líklega frá því fljótlega eftir að hún kom frá Hallormsstað, glímdi Þuríður  við mikla vanheilsu sem lyktaði með því, að hún lést haustið 1943. Guðný virðist síðan hafa haldið heimili fyrir Grétar til vors 1944. 

Það sem hún tók sér fyrir hendur í þegar hún kom úr borginni, virðist hafa verið af sama meiði: að sinna þeim sem þurftu á hjálp að halda. Ég veit um, í það minnsta þrjá staði, þar sem hún kom til skjalanna þar sem um var að ræða fjölskyldur með nýfædd börn og var hún þá að aðstoða mæðurnar við heimilishaldið, sem gat verið þungt víða, enda barnafjöldinn oft talsvert meiri en nú tíðkast.  

Guðný og Ingunn Ósk á Hallormsstað.

Í janúar fæddist þeim Ingunni Ósk Sigurðardóttur, oft nefndri vinkonu Guðnýjar, og Páli Björgvinssyni á Efra-Hvoli í Hvolhreppi, sitt fyrsta barn, Ragnheiði Sigrúnu, og má nærri geta að Guðný hafi verið til taks tila að aðstoða hina nýbökuðu móður, enda annasamt heimili. Páll var á kafi í félagsmálum og var oddviti Hvolhrepps frá 1949 til dauðadags 1967.  Ingunn á Efra-Hvoli kom talsvert við sögu í tilhugalífi foreldra minna, trúi ég.

Bræðraborg (Kirkjuvegur 8)

Frá Efra-Hvoli fór Guðný til aðstoðar á Bræðraborg (Kirkjuvegi 8) á Selfossi, en þar höfðu þá nýhafið búskap á Ólöf Bryndís Sveinsdóttir (Binna), frá Tóftum eins og Ingunn Ósk og æskuvinkona Guðnýjar og Jón Ingibergur Guðmundsson, sem þá var bifreiðastjóri hjá Mjólkurbúi Flóamanna og Kaupfélagi Árnesinga. Hann varð seinna yfirlögregluþjónn í Árnessýslu og var alltaf kallaður Jón lögga í mínu ungdæmi. Saman gengu þessi hjón undir heitinu Jón og Binna og komu oft í heimsókn í Hveratún. Þarna í janúar 1945 eignuðust Jón og Binna sinn fyrsta af fimm sonum, Ingvar og auðvitað kom Guðný til aðstoðar.

Aðalból (Hrísholt 8) 
þarna var Bifreiðaeftirlitríkisins til húsa um tíma


Þriðji staðurinn sem ég veit að hún kom við sögu í samsvarandi erindagjörðum, var Aðalból á Selfossi, en það var hjá fólki sem hún þekkti ekkert til.

Ég var dauf af því að nú er ég ennþá einusinni að hafa vistaskifti, og fer ég til fólks sem ég þekki ekkert. Hef ekki einusinni séð frúna. Það er hér við Ölfusá. Þar eru vandræði af því það vantar svo stúlku. Og ég er nokkurskonar líknarsystir. Í þessu  tilfelli ól konan barn og kom það dáið. Hún hefur haft stúlku, sem verður að fara heim til sín vegna þess að þar eru veikindi. Barneignir eru mitt fag, þó ég þurfi ekki að fæða neitt af mér til þess að stunda þær. Ég fæ ekki að vera í friði. Það eru tveir staðir sem búið er að að biðja mig um aðstoð og þykir mér ekki meira en svo vænt um að fólk sé að fást við þessa framleiðslu.
(úr bréfi til Skúla, dags 18. febr. 1945)

Í bréfi sem hún sendir síðan Skúla í byrjun marz segir hún um dvölina á Aðalbóli:

Ég hef mikið að gera, en ég hef ekki nema gott af því - er orðin spikfeit. Hér eru fimm drengir 12-10-8-6 og 3ja ára gamlir og konan getur lítið ennþá. Hún er mjög myndarleg svo ég hef gott af því að vera með henni. Læri að minnsta kosti hvernig ég á að hegða mér ef ég eignast svona marga stráka!! Og það er ekki lítill kostur. Þeir eru mjög góðir við mig og hefur mér tekist vel að hæna þá að mér.*

Ég geri  mér alveg grein fyrir því að Guðný kom víðar við en á þeim stöðum sem hér  hafa verið nefndir, á þeim 5 árum sem liður frá því hún lauk dvöl sinni á Hallormsstað og þar til  samband hennar og fóstursonarins á Hallormsstað fór að taka á sig verulega alvarlega mynd.  Ég hyggst reyna að gera grein fyrir því eftir mætti - næst. 


* Hjónin sem Guðný var þarna hjá voru að öllum líkindum, Guðrún Jónsdóttir frá Melshúsum á Eyrarbakka og Vigfús Guðmundsson. Elsti sonurinn var Eggert sem lærði bifvélavirkjun og var síðar slökkviliðsstjóri á Selfossi. Næstur var Guðni, seinast umsjónarmaður á Nesjavöllum í Grafningi. Svo kom Þór, hagfræðingur að mennt, síðar skólameistari Fjölbrautaskóla Suðurlands. Þá Jón, sem var skipstjóri hjá Eimskip. Yngstur sonanna var Örn, sem var mjólkurfræðingur. Guðrún lést 1950.  


FRAMHALD

01 október, 2020

Að efna í aldarminningu 2 (5)


Þetta er framhald af 1  2  3  og 4

Hallormsstaður
Það er svo sem ekki margt sem ég finn til að segja frá dvöl Guðnýjar á Húsmæðraskólanum á Hallormsstað, en þar var hún í skóla veturna 1937-38 og 1938-39.  
Eitt bréf er þó að finna frá haustinu 1938. Það byrjaði hún að skrifa  á 17 ára afmælisdaginn sinn, þann 7. október, til Möggu [Margrétar Júnúsdóttur rjómabússtýru á Baugsstöðum] og fjallar um daginn þann. Hún heldur síðan áfram með bréfið þann 9. október og lýkur því þann 16.  Mér varð á að hugsa, að fólk hljóti að hafa hugsað með allt öðrum hætti um tímann á þessum árum. Ég sé sjálfan mig setjast niður til að skrifa tölvupóst og taka mér 10 daga í það. Þarna var nú ekki asanum fyrir að fara.

Margrét Júníusdóttir t.h. og Guðrún 
Andrésdóttir. Mynd frá því um 1960.

Hvað um það hér koma brot úr bréfinu, og það gefur nokkra mynd af lífinu á Hallormsstað hjá þessari 17 ára yngismey.

[Laugardagur 7. okt.]
Fyrst í morgun þegar ég opnaði augun, lá bréf á koffortinu mínu og í því var bók og kort frá skólasystrum mínum. Bókin var: Þitt ríki komi, eða 77 sálmar.
Svo í dag var ég að fara að sækja vambir út í tunnu við ána og önnur stelpa var með mér. Mæti ég þá Blöndal [Benedikt Blöndal] og hann sagði mér að ég ætti 2 skeyti niðri á Hallormsstað og hvort ég vildi ekki stökkva eftir þeim núna. Ég þáði það og hljóp með allt gorið og strigasvuntuna niður eftir. Og ég varð alveg hissa á öllum þessum ósköpum. 
Svo núna í kvöld var drukkið kaffi og skreytt borðið með blómum og allskyns kökur með kaffinu. Og ég látin sitja við vinstri hönd frúarinnar [Sigrún P. Blöndal, skólastýra] og matreiðslukonan svo við hliðina á mér. Ég er hrædd um að ég hafi ekki á von á þessu. Og nú er ég komin upp í rúm og skrifa þetta á hnjánum og þá kom Rósa upp til mín með vasa með blómum frá Þórnýju.

Mér líður vel hérna og ég vona að það standi sem lengst. Ég get ekki sagt að ég finni til leiðinda. Það hefur alltaf verið nóg að gera. Við höfum núna í heila viku verið að atast í slátri og verðum víst líka í næstu viku. Það er nú bara skemmtilegt.Ég hef nú ekki meiri vilja núna. Við förum á fætur kl. 7 á morgnana og oft seint að sofa og nú er ég orðin syfjuð. Ætla að hætta.

[Sunnudagur 9. okt.]
Það er komið kvöld og ég er óánægð með dagsverkið. Fyrst fengum við kakó kl 8 1/2 , svo strax þegar ég kom upp eftir fór ég undir sæng og svaf til að ganga 1. Svo hefur dagurinn farið alveg til einskis. Ekki kemur pósturinn ennþá og ég er orðin langeyg eftir honum, því núna hlýt ég að fá mikið af bréfum.
Ég var að enda við að skrifa mömmu, það er þriðja bréfið sem ég skrifa henni. Mér finnst það nú lítið. Ég er ekki í myrkrinu við að skrifa. Það eru hér tvö ljós, annað er ég með hérna á borðinu hjá mér.
Það er öðruvísi en heima, en samt held ég að ég vildi heldur vera komin heim og sitja við kerti eða lampa. En það er samt allt gott hérna hjá mér núna og ég er alltaf ánægð. En það versnar víst allt þega bóklegu tímarnir koma og fara að verða reglulegir tímar. En vonandi verður það nú ekki.

[ Sunnudagur 16. okt.]
Inga [ Ingunn Ósk Sigurðardóttir] er komin. Nú líður mér vel. Ég get ekki sagt þér neitt nýtt. Verð nú að slá botninn í bréfið því bíllinn er að fara. Ég bið hjartanlega að heilsa Gunnu [Guðrún Andrésdóttir] og líka Rjómabúinu.
Annað bréf hef ég undir höndum sem Guðný skrifaði móður sinni í mars 1939, og var þá farið að styttast í námslok.  Þetta bréf er skrifað af ákveðinni ástæðu og er konan að leita liðsinnis foreldranna í því efni. Hér er hluti bréfsins:

(19. marz 1939) 
Ég er að koma af samkomu austan úr Skriðdal, en þangað hefði ég ekki átt að flækjast. Mig langar til að skrifa Sillu [Sigurlaug Siggeirsdóttir] þá ferðasögu. Ég ætla að skrifa þér um annað, þ.e. Frú Blöndal talaði við mig á laugardaginn og spurði hvort mér væri ekki sama þó hún skrifaði pabba og talaði um næsta vetur við hann. Eins sagði hún, að sig langaði til að ég yrði á þriggja vikna prjónanámskeiði hér í vor og vill spyrja ykkur hvort þið vilduð það ekki. Hún ætlar þá að fæða mig.  En ef ég yrði á þessu námskeiði yrði ég ekki heima þegar Geiri [Siggeir Pálsson]yrði fermdur  og komi ekki heim fyrr en í byrjun júní. 
En nú ætla ég að biðja ykkur um það, ef pabbi fær bréf frá frúnni og skrifa henni aftur, að hann segist í bréfinu ekki geta látið mig vera hérna svona lengi. En hún vill láta mig læra að prjóna til þess að ég yrði hérna næsta vetur, að ég gæti þá kennt prjón. En ég held ég láti ykkur alveg um það hvort ég verð heima eða hérna. "Ég vil heldur vera heima". Þið skuluð segja frúnni allt sem ykkur sýnist ef hún hefur skrifað ykkur.

 Svo segir Guðný frá veikindum Frú Blöndal og heldur síðan áfram:

Mikið er hún góð við mig. En ég finn það að ég get ekki orðið eftir þegar Inga [Ingunn Ósk Sigurðardóttir] fer heim, þó ekki séu nema þrjár vikur. Ég vona að þið getið ráðið fram úr þessu. Ef þið álítið gott að ég verði hérna, þá verð ég. Ég veit að ég hef gott af því. Mér þykir verst hvað frúin treystir mér vel og leggur mikið uppúr mér - því ég á það ekki skilið, alls ekki.
Sigrún og Benedikt á Hallormsstað með syni sínum,
Sigurði (standandi) of fóstursyni, Skúla Magnússyni.


Loks segir Guðný í eftirskrift:

Segið Frú Blöndal ekki að ég vilji ekki vera hjá henni. Heldur að þið megið ekki missa mig, því ég vil vera hjá henni, en frekar hjá ykkur.

Já, þær eru ýmsar klemmurnar sem finna þarf lausn á. Ekki trúi ég að það hafi verið auðvelt fyrir Guðnýju að ákveða að skrifa þetta bréf til foreldra sinna, enda fer ekki á milli mála í bréfinu og síðar á lífsleiðinni að Frú Blöndal reyndist henni ávallt afskaplega vel og fyrir henni bar hún mikla virðingu. 

Ég kem síðar að því hvernig dvöl Guðnýjar á Hallormsstað hafði afgerandi áhrif á tilveru okkar Hveratúnssystkina og afkomenda okkar. Mögulega má einnig segja að þetta bréf hafi skipt sköpum í því efni.....hver veit?

Guðný (fyrir framan til vinstri) með nokkrum skólasystrum á Hallormsstað, sem ég veit ekki nöfnin á.



Litlir kallar og litlar kellingar

Heilsugæslustöðin í Laugarási á vígsludegi 1997 (mynd: Jónas Yngvi Ásgrímsson) Ég hefði óskað þess, að fyrstu dagar nýs árs yrðu ánægjulegri...