"Ég falleraði á henni Blesperlu"

Ég rambaði á þetta viðtal í Vísi, frá árinu 1961.  Þar er rætt við Birgi Stefánsson, en fyrir ykkur sem ekkert vitið um þann pilt, þá er hann fóstursonur Guðnýjar Guðmundsdóttur (Gauju) og Helga Indriðasonar, sem stunduðu búskap í Laugarási frá 1946-1970, eða þar til kúabúskapur lagðist af.  

Harla margt fólk kemur við sögu í viðtalinu og ég lét það eftir mér að tína saman myndir af flestum sem nefndir eru. Vonandi hef ég hitt rétt á allt þetta fólk. - nú ef ekki, vonast ég til að verða leiðréttur.

Ef orðið "fallera" vefst fyrir einhverjum, þá er þessa skýringu að finna   í íslenskri orðsifjabók: 

fallera s. ‘fara í hundana; verða gjaldþrota; gata á prófi; †svíkja, blekkja’. To. úr mlþ. fallēren < ffr. faillīr < lat. fallere. Sumar merkingar ísl. orðsins eru síðar tilkomnar, frá d. fallere.

Hér kemur viðtalið við Bigga: 

"Ég falleraði á henni Blesperlu"
Dráttarvélaslysin eru orðin æði mörg á landi voru. Austan fjalls eru þau það tíð, að vart telst fréttnæmt þótt enn eitt slysið verði af völdum dráttarvélar.

Er fréttamaður blaðsins hitti Birgi Stefánsson, 13 ára yngismann frá Laugarási í Biskupstungum, í hjólastól á ganginum í sjúkrahúsinu á Selfossi, með hægri fótinn í gibsumbúðum, liggur því beint við að spyrja hann, hvort dráttarvélarskömmin hafi nú orðið honum að slysi.

Nánar á www.laugaras.is:   https://www.laugaras.is/laugars-i

„Nei, ég falleraði á henni Blesperlu", svaraði Birgir og síðan segir hann alla hrakfallasöguna, sem endaði í sjúkrahúsinu á Selfossi, og vonandi fer vel, eftir atvikum. Þeir höfðu verið í hestasnatti, Birgir, og kaupamaðurinn á bænum, Kristinn [Arnar Jóhannesson], sem er 14 ára. Þeir voru búnir að eltast við Blesperlu, en Reykur, 10 vetra gæðingur, var búinn að gera hana og hin hrossin hálfvitlaus í óþekkt.

Loksins náðu þeir merinni og Birgir lagði nú við hana og sté á bak, sló í og hugsaði henni þegjandi þörfina fyrir alla óþekktina. Blesperla tók viðbragð, en hún á til að vera dálítið hrekkjótt, þegar sá gállinn er á henni, enda ekki nema 5 vetra gömul, greyið.

Birgir hafði hugsað sér að hyggja að henni Golsu sinni, sem nýlega bar hvítum hrút og átti að vera einhvers staðar í námunda við Auðsholtsafleggjarann. Er þeir riðu í sprettinum niður brekkuna fyrir norðan Laugarástúnið vildi slysið til, Blesperla skvetti upp rassinum, Birgir kastaðist fram á makka á hryssunni og hékk þar nokkra stund, en Blesperla linnti ekki á sprettinum. Birgir reið í hnakk með opnum ístöðum og losnaði hann fljótlega úr þeim, en er hann sleppti hryssunni og féll af baki kræktist annað ístaðið í kálfann á honum og reif þar flipa upp undir hné, svo af varð svöðusár.

Kiddi reið strax heim, til að leita hjálpar, en Birgir gat skriðið út undir þjóðveginn. Skömmu síðar bar þar að bíl. Þar var kominn Þorfinnur mjólkurbílstjóri [Tómasson], sem í þetta skipti var í einkabíl sínum og var að halda á skemmtun í Aratungu. Tók hann nú hinn slasaða dreng upp í bílinn til sín og ók honum heim í Laugarás. Þar er læknissetur og gerði nú Grímur læknir [Jónsson] að sárum Birgis.

Daginn eftir fór Birgir að fá þrautir í fótinn og nú lét Grímur læknir flytja hann í sjúkrahúsið á Selfossi. Þar tók Kjartan sjúkrahúslæknir Magnússon við honum og hefur síðan stundað hann af mestu nærfærni, en Birgir heldur því fram, að hann sé einhver færasti læknir í heimi og stundum hefur Jón læknir Gunnlaugsson aðstoðað Kjartan. Það gróf illa í fætinum og Birgir hefur eftir Kjartani, að þegar hann sé búinn að hreinsa sárið nægilega vel og klippa burt allt skemmt og dautt skinn og hold, verði hann að taka sneið úr lærinu á honum og fylla upp í gatið. En Birgir kvíðir því engu, hugsar mest um að ná fullum bata og komast heim í heyskapinn.

„Ertu mikill heyskaparmaður?“

„Ég vil heldur vinna við heyskapinn heldur en í görðunum, ég er latur garðyrkjumaður“.

„Hafið þið mikla garðrækt í Laugarási, með búskapnum?“

„Já, það eru miklir gulrótargarðar, fyrir utan kartöflurnar, og svo er töluvert af rauðrófum hjá okkur“.

„Áttu Blesperlu, merina?“

„Nei, en ég á Blesa, 4 vetra fola, ættaðan frá Skálholti, frá Birni bónda [Erlendssyni] þar“.

„Ertu farinn að temja hann?“

„Ja, hún Jóhanna, dóttir hans Ingólfs á Iðu, er að temja hann fyrir mig. Svo var hann Geiri á Hrafnkelsstöðum í Hrunamannahreppi með hann dálítinn tíma í vor, hann er ágætur tamningamaður.“

„Heldurðu, að Blesi sé gott hestsefni?“

„Já, ég held hann verði bara nokkuð góður. Hanna fór með hann á hestamótið á Hellu í sumar".

„Fékk hann verðlaun?"

„Ja, hann komst á forsíðu Tímans, og Jóhanna líka, á Blesa.“

„Nú, það var ekki svo lítil upphefð fyrir ykkur öll saman. 

Ég ek nú Birgi inn í sjúkrastofu hans, sem er númer 8. Þar eru fyrir herbergisfélagar hans, þeir Bjarnhéðinn mjólkurbílstjóri [Árnason] og Magnús [Jónsson] frá Hveratúni í Biskupstungum, sem er í Laugaráshverfinu og Magnús því nágranni Birgis. Hann er maður á áttræðisaldri, en vel ern og hressilegur. Er ég spyr þá um veikindin, segir Bjarnhéðinn að það sé maginn, sem sé í ólagi. Hann segir, að læknirinn vilji ekki skera, sérstakt mataræði og spítalalega, sem nú fari að styttast, eigi að bæta hann. Annars virðist Bjarnhéðinn, sem er einn af vinsælustu mjólkurbílstjórunum á Selfossi, vera hálf móðgaður yfir því að vera ekki „skorinn".

— Magnús segir að þeir, læknarnir, hafi fyrst haldið að það væri hjartað sem væri að gefa sig, en svo kom í Ijós, að það mun bara hafa verið annað lungað sem „sprakk", eins og hann orðar það. Hann hefir fótavist og röltir útivið.

Báðir eru þessir herbergisfélagar Birgis hressir bragði og ég segi honurm, að ef honum leiðist geti hann stytt sér stundir við að stríða körlunum. En þeir segja, að hann sé góður strákur og duglegur, þegar læknarnir séu að „krukka" í hann. Ég kveð þá félaga og óska þeim góðs bata.

Sjúkrahúsið á Selfossi er myndarleg stofnun, þar ríkir auðsjáanlega stjórnsemi og reglusemi og ég hef orð héraðslæknisins Bjarna Guðmundssonar fyrir því, að hinn ungi sjúkrahúslæknir, Kjartan Magnússon, sé „vel verki farinn". 

(Vísir 14. ágúst, 1961)

Hilmar Einarsson - minning

"Fleiri nýjungar litu dagsins ljós og voru til marks um þá viðleitni stjórnvalda og skólayfirvalda að endurskipuleggja starfsemi menntaskólanna og bæta úr því sem aflaga hafði farið á undanförnum árum. Þegar um haustið 1970 var ráðinn sérstakur starfsmaður til að hafa umsjón með nemendabústöðum, umgengni þar og heimilisháttum. Var það gert á grundvelli nýrra laga um menntaskóla frá sama ári og var meira en tímabært ef tekið er mið af rekstri skólans á undanförnum árum. Nýi starfsmaðurinn var Hilmar Einarsson trésmíðameistari og hafði hann reyndar unnið að byggingu og frágangi heimavistarhúsanna allt frá því fyrsta skóflustungan var tekin.  Annálaritari skólans  þóttist hinsvegar vita allt um það,  til hvers leikurinn var gerður: "Hann á að passa að nemendur drekki ekki brennivín og að þeir gangi vel um húsin". Nú var líka kjörið tækifæri fyrir nemendur, að sýna snyrtimennsku í hvívetna." 

 (Margrét Guðmundsdóttir, Þorleifur Óskarsson: Menntaskólinn að Laugarvatni, forsaga, stofnun og saga til aldarloka. Sögusteinn 2001, bls 193)

Það má kannski segja, að haustið 1970 standi, að vissu leyti, upp úr í sögu Menntaskólans að Laugarvatni og kemur þar þrennt til: Hilmar var ráðinn til að hafa umsjón með heimavistunum, nýr skólameistari, Kristinn Kristmundsson, hóf störf, og ég settist í 1. bekk. Þetta þrennt átti síðan fljótlega eftir að búa til þá sögu sem hér verður frá greint, eftir stuttan inngang.

Ungt fólk á þessum árum var, svona þegar litið er til baka, ekkert sérlega leiðitamt, ef svo má að orði komast. Ekki vil ég segja að það hafi verið uppreisnargjarnt, en allavega vildi það, mögulega umfram aðrar kynslóðir ungs fólks, gjarnan fara sínar eigin leiðir. Mér verður stundum hugsað til þeirrar stöðu sem þeir Kristinn og Hilmar voru búnir að koma sér í með því að taka við rekstri skólans þetta haust. Þarna beið þeirra starf með, eða fyrir, all kraftmikið ungt fólk.

Þetta vor lauk ég námi í Héraðsskólanum, þar sem Benedikt Sigvaldason var skólastjóri. Dvölin í héraðsskólanum var að mörgu leyti eftirminnileg, er hún er ekki umfjöllunarefnið hér, utan að geta þess, að ekki fór hjá því að ég hlakkaði dálítið til þess að komast í hóp menntskælinganna, sem nutu talsvert meira frelsis til ýmissa athafna, en dvölin í héraðsskólanum bauð upp á. 

Hvað um það, þarna héldu þeir Kristinn, 33 ára og Hilmar, þrítugur, inn í haustið og voru búnir að setja upp hvernig þeir hygðust nú halda utan um hópinn sem lagði leið sína á staðinn. Þeir voru búnir að setja upp nokkuð ákveðið kerfi um það hvernig tekið skyldi á málum, ef nemendur vikju af tiltekinni braut siðprýði og ásættanlegrar hegðunar.  Einn hluti áætlunarinnar fólst í því, að Hilmar fékk bók í hendur, þar sem skráð skyldu frávik frá því sem hægt væri að sætta sig við, að því er hegðun varðaði. Þannig var það hugsun þeirra (tel ég), að með bókhaldi af því tagi yrði hægt að kortleggja hvernig landið lægi hverju sinni og bregðast við með fyrirfram ákveðnum hætti við ítekuð brot á þeim reglum sem giltu á heimavistinni.

Það sem fer hér á eftir, skrái ég eftir nokkrar vangaveltur um réttmæti þess að varpa ljósi á gamlar syndir. Hilmar hafði gaman af að rifja upp þessa sögu í heyranda hljóði, eftir að ljóst var orðið að ég, með framgöngu minni á fullorðinsárum, hafði sýnt fram á að ég hafði komist tiltölulega óskaddaður frá þessu öllu saman. Þetta er saga sem hvorugur okkar gleymdi og fyrir mér er hún einkar ljóslifandi. Ég treysti mér til að segja hana frá minni hlið, vegna þess að nú nýt ég eftirlaunaáranna og ekkert getur snert mig lengur þannig að skaða megi.  Vissulega er sumt í þessari sögu ekki alveg skýrt, en það verður að vera svo. Nú er ég einn eftir til frásagnar og frásögn mín er svona:

Haustið 1970 kom ég, ásamt öðrum nýnemum inn í þennan nýja heim, sem heimavist ML var. Vissulega hafði ég þá kynnst heimavistarlífi ágætlega, eftir þrjá vetur á heimavist héraðsskólans í skjóli Benedikts Sigvaldasonar og hans fólks. Ég vissi auðvitað, að um dvölina á vistinni giltu reglur. Ég var einnig kominn á þá skoðun og deildi henni með skólafélögunum, að reglurnar væru þess eðlis, að ef brot á þeim færu "undir radarinn" teldist ekki um raunverulegt brot að ræða. 

Þar sem þessi saga hefst minnir mig að framundan hafi verið Busaball. Við busarnir (nýnemar) sem ekki höfðum aldur til, fengum eldri og reyndari skólafélaga til og kaupa fyrir okkur það sem til þurfti, svo ballið gæti "farið vel fram". Þarna hafði ég gert nauðsynlegar ráðstafanir. Þegar þeir sem tóku að sér að kaupa inn fyrir mig komu síðan úr innkaupaferðinni, þurfti ég að fara út í bílinn til þeirra til að nálgast varninginn. Þarna var um að ræða einskonar uppmjóa vodkaflösku af tiltekinni tegund.  Ég fékk flöskuna í hendur á bílaplaninu fyrir utan NÖS og kom henni fyrir undir úlpunni. Síðan hélt ég glaður í bragði inn í vistina. Þar var herbergið mitt  á efri hæðinni, í þeim hluta sem næstur er skólahúsinu. Það var tveggja manna, hægra megin á ganginum, líklegast fyrsta eða annað herbergi frá snyrtingunum. 

Ég átti ekki von á því að heimavistarhúsbóndinn Hilmar yrði neitt á ferðinni á þeim tíma dags sem þarna var um að ræða og var því mögulega full kærulaus (eða saklaus) í umgengni minni við flöskuna. Það næsta sem ég vissi var, að á móti mér, í anddyrinu þegar ég kom inn, kom Hilmar. Væntanlega með áðurnefnda bók í vasanum og væntanlega þegar farinn að fá lítilsháttar kvíðahnút í magann vegna ballsins sem framundan var.  Auðvitað áttaði hann sig á því, að þarna var ég ekki með allt mitt uppi á borðinu; varð ljóst að ég hafði ólöglegan varning falinn undir úlpunni og gerði mér ljóst hvað það þýddi.  Auðvitað fylltist ég þarna talsverðri skelfingu og sá, á örskotsstund, hvað þetta myndi hafa í för með sér og ég reikna með að Hilmar hafi séð, afar skýrt hvernig mér varð við. 

Við vorum bara þarna tveir í anddyrinu, svo engin voru vitnin. Hilmar sagði þá, að við skyldum koma upp í herbergi og fara þar yfir málið, sem við síðan gerðum. Þar áttum við einhver samskipti, þar sem ég reikna með að ég hafi verið talsvert miður mín, og Hilmar í nokkurri klemmu með stöðuna. Ég sá sennilega fyrir mér viðbrögð móður minnar, þar sem sonurinn kæmi heim með skottið á milli lappanna eftir örskamma dvöl í menntaskóla. Þá er ekki ólíklegt að ég hafi líka séð fyrir mér handónýtt busaball, eða bara ekkert ball.  

Klemma Hilmars fólst hinsvegar í því, annarsvegar, að fyrir framan hann var heldur aumur nýnemi, sem ekki hafði áður sýnt af sér ósæmilega hegðun og, hinsvegar, að í vasnum var bókin, bókin þar sem skráð skyldu öll þau brot sem framin væru og áfengisnotkun á heimavistinni taldist meðal verstu brota. Hann yrði að greina skólameistara frá, sem síðan myndi þurfa að taka afstöðu til sakarefnisins, mögulega þannig, að um brottvikningu úr skóla yrði að ræða, í lengri eða skemmri tíma.  

Eitthvað var málið rætt áfram, en hvaða orð féllu, nákvæmlega, man ég ekki lengur, enda má reikna með að fátt hafi brennt sig fast í minnisstöðvarnar annað en yfirþyrmandi skelfing yfir þeirri stöðu sem ég var þarna kominn í.  Hilmar tjáði mér, eins og honum bar, að hann yrði að gera vodkaflöskuna upptæka og auðvitað átti ég ekki von á öðru, þó líklega hafi ég gert málamyndatilraun til að malda í móinn. 
Augljóslega þurfti að ná einhverri niðurstöðu þarna og hún náðist, með nokkurskonar Salómonsdómi Hilmars: Hann spurði mig hvort ég væri með eitthvert ílát í herberginu og sú var raunin. Þá opnaði hann flöskuna og hellti vænum slurk úr henni, skrúfaði síðan tappann á aftur og tjáði mér að ég gæti vitjað flöskunnar hjá honum þegar skóla lyki vorið eftir og sjálfsagt fylgdu föðurlegar leiðbeiningar um tilgang lífsins og heimavistardvalarinnar, en ekki man ég það. 

Svona lauk þessum eftirminnilegu samskiptum, og úr varð sameiginleg minning okkar Hilmars. Hann skráði brotið í bókina, eins og þeir Kristinn höfðu ákveðið. Ég veit hinsvegar ekki hvort þeir áttu samtal um málið í framhaldinu, en finnst það líklegt, vegna þess, að Hilmar sagði mér síðar, að nafn mitt hefði verið það eina sem rataði í þessa bók. Þetta skráningarkerfi var aflagt eftir þetta, en ekki finnst mér ólíklegt að þeir félagar hafi skemmt sér konunglega í umfjöllun um málið. 

Ég fór svo heim til Hilmars vorið eftir og fékk flöskuna í hendur aftur og reikna með að innihaldið hafi komið í góðar þarfir á einhverju Mánaballi í Aratungu sumarið 1971. 
Bókina geymdi Hilmar hinsvegar, með þessu eina nafni brotamanns og mér finnst nú alveg við hæfi, að ég fái hana í hendur, rúmlega hálfri öld síðar og með henni nokkurskonar "uppreist æru".

Eftir þetta lauk ég mínum fjórum árum í ML og fór að sinna hinu og þessu eins og gengur, en örlögin leiddu mig  aftur á Laugarvatn um miðjan 9. áratuginn og þá í hlutverki kennarans. Það gekk svo sem áfallalaust. Eðlilega áttu börn Hilmars og Lindu leið í gegnum skólann og það leiddi síðan til þess að ég fékk að reyna það, að fortíð manns getur bankað upp á hvenær sem er. Þannig gerðist það, að eitt sinn uppljóstraði eitt barnanna, í heyranda hljóði um atburðinn sem ofanskráð saga lýsir. Þá hafði viðkomandi mögulega verið að gramsa í gömlu dóti frá föður sínum og fundið þar þessa bók, með einu nafni og líklega atvikalýsingu. Ég er ekki frá því að uppljóstrunin hafi frekar komið mér til góða í samskiptum mínum við nemendur. Þau áttuðu sig kannski betur á því að ég var einusinni á þeirra aldri og hafði reynt svipaðar aðstæður og þau voru stundum í sjálf.

Mér finnst þessi saga lýsa Hilmari afar vel. Hann bjó yfir sterkri siðferðiskennd og manngæsku, naut þess ekkert sérstaklega setja öðrum stólinn fyrir dyrnar, en ef það reyndist nauðsynlegt, valdi hann til þess leið sem allir gátu sætt sig við.  

Bæði hann og Linda störfuðu lengi við ML og þeirra beggja minnast þeir nemendur skólans, sem kynntust þeim í störfum þeirra, með mikilli hlýju, því þau voru (og eru) fyrst og fremst gott fólk. Fólk eins og þau er vel til þess fallið að vinna með ungu fólki á mikilvægu þroskaskeiði.

Hilmar lést þann 10. febrúar síðastliðinn. Úför hans var gerð í dag frá Selfosskirkju og hann mun hvíla í Laugarvatnskirkjugarði.

-----------------------

Ef ofangreind frásögn af hálfrar aldar gömlum atburði (frekar en atviki) víkur í einhverju verulegu frá því sem telst satt vera og rétt, þá er engu um að kenna nema einhverri gloppu í minni mínu. Við slíku er víst fátt að gera.

Myndirnar sem birtar eru með þessari grein tók ég við ýmis tækifæri þar sem við Hilmar vorum báðir á ferð og ég með myndavélina, Þarna er um að ræða t.d. Íslendingaslóðir í Kanada, Bayern í Þýskalandi og  Helsinki í Finnlandi og Ísland. 

Vettvangurinn

Ofurspenna og englahár

Heimagert, anno 2022

Spennan var nánast óbærileg. Pabbi og mamma skiptust á við að hverfa inn um dyrnar á stofunni, sem voru annars rammlæstar. Við vissum svo sem að þau væru að undirbúa, skreyta og koma fyrir.  Það var aðfangadagur, eins í allmörg ár, bæði í gamla bænum og þeim nýja. Alltaf var stofan læst á aðfangadegi. Við urðum æ spenntari eftir því sem á leið daginn, en það lá sko ljóst fyrir, að inn í stofuna færum við ekki.

Dagurinn leið og klukkan sjö var komið að því að setjast að dýrðar jólamatnum, sem var allavega í mínu minni, svínakótilettur steiktar í raspi, sem hafa aldrei bragðast jafn vel síðan. Með þeim það sem hæfði, líklega sulta, grænar baunir, brúnaðar kartöflur og rauðkál (minnir mig). Spenningurinn dvínaði aðeins meðan maturinn var snæddur en rauk svo upp jafnskótt og máltíðinni lauk. Þá tók uppvaskið og frágangurinn við, en ég minnist þess ekki að hafa tekið verulegan þátt í því óspennandi verkefni. Grunar að þar hafi systur mínar fengið að njóta sín. 

Það var svo ekki fyrr en allt var frágengið, að það kom að opnun stofunnar. Lykillinn var tekinn fram og stungið í skrána, þar sem við biðum í ofvæni, eftir því bakvið dyrnar beið. Dyrnar lukust upp og við blasti ótúlegur töfraheimur, þar sem jólatréð var miðpunkturinn. Tréð var ekki stórt, kannski svona metri á hæð, gervitré, sem var hluti af þessum hefðum. Önnur jólatré voru fremur ómerkileg í samanburðinum. Á trénu var jólasería, sem var hreint ómótstæðileg. Á henni voru ljóskúlur í ýmsum litum og upp úr hverri þeirra var vökvafyllt glerpípa, sem sauð í - eða allavega risu loftbólur stöðugt upp í þessar pípur. Það var einnig búið að hengja allskyns skraut  á þetta fína tré, en það sem gerði útslagið var englahárið. Tréð var hreinlega þakið englahári, þá lá yfir því eins og teppi, sem varð til þess,að ljósið frá seríunni glitraði. Það liðu mörg ár áður en ég tók tré, sem voru öðruvísi en þetta, í sátt. Jólatré án englahárs voru bara ekkert hátíðleg.  

Nú er liðinn einhver slatti af árum síðan og eitthvað hefur smekkurinn breyst, bæði vegna aukins aldurs og kannski eitthvað meiri víðsýni, eða tískustraumum í skreytingum. Ætli megi ekki segja að smekkurinn sé bara farinn að nálgast tímann áður en hægt var að verða sér úti um jólatré á Íslandi, svona yfirleitt, þegar fólki smíðaði sjálft jólatrén sín, eitthvað í líkingu við það sem þeir héldu að þau hlytu að vera.

Kannski er bara best að fara alla leið með þetta, úr því englahárið og seríurnar með glerpípunum eru ekki lengur valkostur. 

Englahár

Englahár

Lítið eitt um sálmabækur

Ég er í kór sem syngur talsvert af sálmum. Því miður aðallega einraddað, sem hentar þeirri raddtegund sem ég tilheyri, ekkert sérlega vel. Jú, einstaka sinnum fæ ég og félagar mínir að takast á við fjórradda söng, sem eiginlega er ástæða þess að ég er yfirleitt í kór og sem heldur mér þar, auk félagsskaparins auðvitað - og stjórnandans.

Jæja, nú hefur verið tekin í notkun ný sálmabók.
Hún kemur í stað tveggja, sem eru orðnar ansi lúnar, sumar. Þessi nýja bók er nokkuð frábrugin þeim tveim sem nú hljóta örlög sem engin bók vill fá (ef bækur væru í aðstöðu til að hafa skoðun, svona yfirleitt). Þeirra bíður það hlutskipti að verða engu merkilegri en pappírinn sem þær eru prentaðar á. 

Verða þær bara settar í pappírsgáminn?

Munu kirkjugestir taka þær með sér heim til minningar um sálmabók sinnar kirkju og setja hana upp í bókahillu? Verða þær nýttar til að búa til eitthvað gagnlegt, jafnvel listaverk, í stórum stíl? Hver veit. Þær eru ekki lengur nýtilegar við messur í íslensku þjóðkirkjunni, svo mikið virðist ljóst. 

Nýja sálmabókin
Hún lítur í fljótu bragði út eins og sú stóra gamla, en víkur þó frá að ýmsu leyti, sem ég fer ekki í hér, utan það sem ég nefni á eftir. (þetta er ekki bókargagnrýni, því til slíks hef ég enga vigt).

Svona er nýju bókinn lýst á vef Bókatíðinda:

Þjóðkirkjan gefur nú út nýja sálmabók með 795 sálmum í fallegu og handhægu broti á alls 1200 blaðsíðum. Í bókinni eru kjarnasálmar kirkjunnar ásamt nýjum sálmum sem margir hafa orðið til á síðustu árum. Nótur eru við alla sálma og hljómar við öll lög. Vönduð efnisflokkun er í bókinni sem nýtist við val á sálmum við messur og aðrar athafnir.

Sálmabókin er söngbók kirkjunnar. Hlutverk hennar er að efla þátttöku safnaðarins í helgihaldinu ásamt kórum kirknanna. Sumir sálmar fá fleiri en eitt lag og öll lögin eru hljómsett sem auðveldar notkun sálmanna. Nokkrir einfaldir smásálmar, þar á meðal Taize-söngvar, eru í fjórum röddum, sem gefa söfnuðinum kost á að syngja raddað með kórnum.

Sálmabókin er einnig lesbók sem fylgir okkur í lífi og starfi. Því eru öll erindi sálmanna prentuð neðan við nótnamyndina. Í sálmabókinni er einnig bænabók, messusöngur kirkjunnar og vandaðar skrár um alla höfunda efnis.

Þá vitum við það og það er vissulega kostur, að nú eru allir sálmarnir í einni bók, sem auðveldar sannarlega verkefni kórfólks og örugglega líka þeirra kirkjugesta, sem hafa hug á að ástunda safnaðarsöng.  Ekki er ég búinn að rannska bókina með tilliti til þess hvað sálma er þar að finna. 

Hvaða sálmar eru horfnir? Eru það þeir sem lýsa samfélagi kirkjulegu eða mannlegu, sem hefur tekið breytingum? 
Hvaða nýju sálmar eru komnir inn? Hvað réð vali þeirra? Eru þeir líklegir til að auka kirkjusókn? 

Nei, ég á sennilega margt ólært um þessa nýju bók, ef mér tekst að takast á við að syngja úr henni eitthvað áfram, en tvennu hef ég tekið eftir varðandi þessa nýju bók, sem gæti haft þau áhrif að fækka eldri kórfélögum. Fyrir þessu eru aðallega tvær ástæður:

1. Letrið sem fylgir nótunum, er afar smátt, svo smátt, að ég á í mesta basli með að lesa það, meira að segja með sæmilegri lýsingu, tiltölulega ungur maðurinn. Svarið við því vandamáli er augljóslega það, að ég þurfi bara að fá mér ný gleraugu, sem mér finnst nú frekar mikið í lagt, til að geta sungið sálma í sálmabók. 
2. Pappírinn í bókinni er mjög þunnur, svo þunnur að ég varð vitni að því að ágætur kórfélagi hætti allt í einu að syngja í miðju lagi, þar sem hann fletti um tvær blaðsíður í stað einnar og lenti þar með á næsta sálmi, í stað næsta erindis í sálminum sem verið var að syngja.

Ekki neita ég því, að mér finnst nokkur hætta á því að einhverjir félagar í kirkjukórum, sem eru farnir að finna fyrir hækkandi aldri og því sem honum fylgir, muni segja gott vera komið. Sérstaklega er þetta áhyggjuefni þar sem um er að ræða karlana, því ungir karlar, sem eru tilbúnir að syngja í kirkjukór virðast ekki tíndir upp af götunni. Ég veit ekki hvaða þolinmæði þeir eldri kunna að hafa fyrir því að þurfa að læra nýja sálma, þar sem þeir greina varla textann sem á að syngja. 
Í bókinni eru margir sálmar sem vant fólk kann nú þegar og vegna þess að textar sálmanna eru prentaðir fyrir neðan nóturnar í stærra og betur læsilegu letri, má reikna með að það gangi allt saman.

Ekki ætla ég að pæla í því hvernig söngelskir kirkjugestir munu bregðast við þessari nýju bók, en vonandi fá þeir að njóta góðrar lýsingar við sönginn og umfram allt að gleyma ekki gleraugunum heima.

Svo gæti ég alveg haldið áfram, en held að ég láti hér við sitja.

Herra Jón og synir hans höggnir

Mögulegur aftökustaður í skjóli frá kirkjunni.

Á þessum degi, árið 1550, fyrir 472 árum, voru Jón Arason, Hólabiskup og synir hans tveir, þeir Ari og Björn, hálshöggnir í Skálholti. Ég læt aðdragandann að þessum atburði liggja milli hluta hér.

Þar sem ég fæddist og bjó lengst af í nágrenni við Skálholtsstað hefur ekki farið hjá því að sagan um þessa aftöku hafi snert við mér. Sem barn hélt ég að minnisvarðinn um feðgana, sem þarna er að finna,  væri beinlínis höggstokkurinn sjálfur og velti fyrir mér hvernig framkvæmdin hafi mögulega verið á þessum steinstöpli. Svo lærði ég að þarna væri bara um minnisvarða að ræða og ekki lægi nákvæmlega fyrir hvar höggstokkurinn var. Þetta dró mjög úr vægi minnisvarðans í huga mér. Var þá kannski ekki víst, að þeir hafa yfirleitt verið teknir af lífi þarna í grennd við minnisvarðann? Kannski bara allt annarsstaðar?

Svo fór ég í göngu á Skálholtsstað fyrir ekki svo löngu síðan, þar sem Bjarni Harðarson var leiðsögumaður. Hjá honum kom maður ekki að tómum kofanum frekar en fyrri daginn. Hann gat nánast bent á staðinn þar sem feðgarnir voru líflátnir. Norðan undir lambhúsum (allavega útihúsum), sem eitt sinn stóðu rétt hjá þar sem minnisvarðanum var valinn staður (sjá mynd). Sá staður mun, að sögn Bjarna, hafa verið valinn, því ekki þótti við hæfi að til þessa illa athæfist sæist frá kirkjunni.  Þetta er eins góð skýring og hver önnur, en stangast á við það sem Gunnar Gunnarsson segir hér fyrir neðan, en af því má skilja, að höggstokkurinn hafi verið fluttur til milli hæða, eftir fyrri aftökurnar tvær. Ef honum var komið fyrir á hæðum, bendir það ekki til þess að menn hafi verið feimnir við að athæfið sæist frá kirkjunni.  Um þetta veit ég auðvitað hreint ekkert og læt öðrum um að velta því fyrir sér. Saga Gunnars er auðvitað ekki endilega sagnfræðilega kórrétt frekar en Brennu-Njálssaga, ef út í það væri farið. Það sama má auðvitað segja um pælingar Bjarna. 

Hvað sem þessu öllu líður, þá læt ég hér fylgja tvær frásagnir af dauða Jóns Arasonar, biskups og sona hans, Ara og Björns. Sú fyrri er bútar úr síðustu blaðsíðum bókar Gunnars Gunnarssonar, en þá síðari er að finna á https://ferlir.is .

Gunnar Gunnarsson: JÓN ARASON

Dapur og drungalegur rann yfir Ísland 7. dagur nóvembermánaðar árið 1550. – dagur óafmáanlegrar svívirðu, dagur ævarandi sóma.

Af þeim feðgum er að segja, að síra Björn hafði legið í hitakófi mestan hluta nætur, Ari sofið og ekki vitað af sér, biskup vakað og beðið, en dottað stundum í hendur sér. Hrökk hann þá jafnan upp með kuldahrolli, stóð á fætur og gekku gólf stundarkorn. Lagðist síðan aftur á bæn.

Það aðeins mótaði fyrir gluggarúðunum, þegar kirkjuhurðinni var hrundið upp og flokkur varðmanna gekk innar eftir gólfinu. Herra Jón áttaði sig ekki á því alveg samstundis, að einnig synir hans væru þar komnir. Þegar hann loks koma auga á þá, brosti hann, rétti bundnar hendur sinar að leiðtoga varðliðsins og sagði: „Leystu mig kunningi!“
Varðmaðurinn skar á böndin. Síðan tók herra Jón hnífinn úr höndum hans og spretti böndum sona sinna. Létu varðmennirnir það við gangast.

„Ari Jónsson!“, var kallað framan úr hálfrökkrinu.
Ari rétti úr sér, hikaði andartak, hneigði sig djúpt fyrir föður sínum. sem sat undir síra Birni, gekk hvatlega fram kirkjugólfið og út, og leit ekki um öxl. – dauf dagskíma gægðist fram milli hrannaðra skýja.

Höggstokknum hafði verið komið fyrir á hæð einni utan túns.

Síðan kraup Ari á kné, lagði höfuðið á stokkinn, teygði fram hálsinn, svo að vel sá til sina og liða – enda fór höfuð hans af í fyrsta höggi og valt niður í krapablána.

„Björn Jónsson!“, var kallað frammi við dyrnar.
Síra Björn heyrði kallið og rankaði við sér, reis á fætur, strauk svitann af enni sér, - en reikaði á fótum og var nærri dottinn. Faðir hans greip utan um hann og studdi hann fram kirkjugólfið. Prestur bað föður sinn ekki óttast um sig. Var hann hugrakkur þá stundina. En svo var honum mikið niðri fyrir, að hann gleymdi að kveðja föður sinn.

Það setti að honum sáran grát: „Börnin mín!“, kveinaði hann: - „Æ, börnin mín ung og smá!“ ...

Á túninu utarlega féll prestur í ómegin. Rankaði hann þó aftur við sér, þegar að höggstokknum kom, - vitkaðist það mikið, að hann skildi hvað um var að vera. Kraup hann niður, viljugur, lagði höfuðið á stokkinn, en gat ekki legið alveg kyrr vegna köldufloganna.

Fyrsta höggið geigaði og varð að svöðusári. Prestur tók til hnakkans, reyndi að brjótast á fætur, en var keyrður niður. Blóðið fossaði um hann allan og skvettist langar leiðir, en honum var haldið föstum – eftir því sem til vannst – af hjálparsveinum böðulsins.
Enn minntist hinn veiki og hálfhöggni maður á ómagahópinn sinn heima og bað sér vægðar. En nú reið á hann högg af höggi, og skildi fjórða höggið loksins höfuð frá bol. –

„Jón Arason!“....

Biskup sagði til sín, en baðst undan handahlekkjum.

Fékk hann að ganga laus og liðugur til aftökustaðarins.

Höggstokkurinn hafði verið fluttur á þriðju hæðina. Streymdi þangað slíkur mannfjöldi, að Dönum og dindlum þeirra þótti nóg um.

Tvö skref frá höggstokknum gekk Daði bóndi fram og ávarpaði hann virðulega. Kvaðst hann hafa fengið því framgengt við fógeeta, að lífi biskups skyldi þyrmt, ef hann ynni að því eið, að hefna aldrei eða láta hefna neins þess er hér hafði gerzt. .

Herra Jón leit á bónda fullur iðrunar: „Sýnist þér ekki, að synir mínir hafi fylgt mér það langt, Daði sæll, að hæfilegast sé, að ég fylgi þeim síðasta spölinn?“ spurði hann.

[Biskup] gekk að höggstokknum. En svo var hann stirður orðinn, að þeir urðu að ljá honum hönd, á meðan hann var að komast á knén. Og svo var hann knýttur í herðum, að þó hann reyndi á ýmsa vegu að teygja hálsinn til höggs, tókst það ekki sem bezt.
Loksins sýndist þó böðlinum sakamaðurinn liggja sæmilega við höggi. Lét hann þá öxina ríða. Varð af því sár öðrum megin á hálsinu. Manngreyið var ekki almennilega búinn að ná sér  eftir óhappið með síra Björn. Má vera, að það hafi ráðið nokkru um, hve skeifhöggur  hann nú reyndist.

Hjó hann nú sem óðast. Mátti þó enn, eftir fjórða höggið greina rödd bandingjans, er bað fyrir sér hóflega:
„In manus tuas domine .....“
Sjö höggva þurfti við, áður gráhært höfuðið losnaði frá bolnum og hraut niður í krapið.

(Rit Gunnars Gunnarssonar VII: Jón Arason - Útgáfufélagið Landnáma Reykjavík 1948,-bls 418-427)

Ferlir.is

Menn voru þegar settir til að gera aftökustað austan við túnið í Skálholti, og var þangað fluttur gamall vindustokkur frá kirkjunni og höggvið í hann hökuskarð, svo að nota mætti sem höggstokk. Böðull hafði þegar verið fenginn frá Bessastöðum til þess að vinna á þeim feðgum.
Þegar morgnaði, voru fangarnir búnir til aftökunnar. Ari var fyrst leiddur á höggstokkinn, og fylgdi honum prestur sá, sem vakað hafði hjá honum um nóttina. Vildi Ari ekki, að bundið væri fyrir augu sér. Hann gaf böðlinum gjöf til þess, að hann ynni verk sitt hreinlega eins og alsiða er erlendis. Síðan hjó böðullinn hann og fórst allvel. Þessu næst var höggstokkurinn færður og sér Björn leiddur til höggs. Böðlinum fataðist fyrsta höggið. Hljóp Daði í Snóksdal þá til og skipaði böðlinum að fullkomna verk sitt. Murkaði böðull loks af honum höfuðið í fjórða höggi.
Síðastur var Jón biskup höggvinn, og fylgdi séra Hængur Höskuldsson á Stóru-Völlum á Landi honum til aftökunnar. Hafði biskup kross í hendi. Við höggstokkinn kraup hann sjálfur á kné og signdi sig. Þegar biskup var lagstur á höggstokkinn, reiddi böðullinn öxi sína til höggs. En höggið geigaði hjá honum sem fyrr, og við þriðja högg mælti biskup: “In manus tuas, domine, commendo spiritum meum” – herra, í þínar hendur fel ég anda minn. Það heyrðu menn hann mæla síðast orða, en í sjöunda höggi tók loks af höfuðið. (https://ferlir.is/aftaka-jons-biskups-arasonar-og-atburdir-a-sudurnesjum-2/)

Um hann herra Litla Bergþór

Hvernig dettur fólki í hug, að það sé raunhæft að gefa út efnismikið tímarit, tvisvar á ári, sem fjallar bara, eða nánast alfarið um Biskupstungur?  

Ja, þegar stórt er spurt verður oft fátt um svör. Það þýðir samt ekki að svörin séu ekki til.

Nú eru ríflega fjórir áratugir síðan Litli Bergþór - blað ungmennafélags Biskupstungna, hóf göngu sína. Ég ætla mér ekki að segja þá sögu hér, en nefni þetta bara til að að benda á að það er nokkuð merkilegt að frá 1980 hefur þetta blað komið út tvisvar til þrisvar á ári og enn ber ekki á skorti á umfjöllunarefni.

Þó svo ég sé eflaust að hætta mér út á braut, sem ég er ekki búinn að skoða alveg niður í kjölinn, með því að reyna að svara spurningunni um þetta langa líf blaðsins, ætla ég að gera smá tilraun.

Þetta er það sem ég tel að eigi stóran þátt í langlífi karlsins og jafnframt það sem mér finnst að huga þurfi að:

1. Blaðið er alfarið unnið í sjálfboðavinnu (fyrir utan prentun og póstkostnað). Ef fólkið sem vinnur að útgáfunni fengi lágmarkslaun fyrir vinnu sína, væri það fyrir löngu búið að leggja upp laupana. Einhvern veginn hefur útgáfan borið gæfu til þess að hafa aðgang að fólki sem hefur nægan áhuga til að nota heilmikilnn tíma til að vinna blaðið. 

Í þessu felst einnig ákveðin hætta, sem virðist ekki fara minnkandi: dvínandi ungmennafélagsandi í samfélaginu, með spurningunni: Hversvegna ætti ég að vera að eyða dýrmætum tíma mínum og leggja jafnvel í nokkurn kostnað, við eitthvað sem ég fæ ekki greitt fyrir?  Verða það mögulega örlög blaðsins að deyja út með starfsfólki sem smátt og smátt eldist út úr því?  Hingað til hefur tekist að fá inn nýtt fólk til að viðhalda ákveðnum ferskleika og ná þannig til nýrra kynslóða. Það er nefnilega svo, að samfélagið hefur breyst mikið á þessum fjórum áratugum og því hefur þurft að svara.

2. Tryggir áskrifendur. Það hefur verið gæfa þessa blaðs að fólk hefur nánast talið sér skylt að vera áskrifendur að því og hefur áttað sig á mikilvægi þess sem tækis til að safna saman upplýsingum og frásögnum um það sem var og spegla samfélagið eins og það er nú. 

Það er  náttúrulögmál, sem veldur því, að tryggir áskrifendur týna smátt og smátt tölunni og það segir sig sjálft, að þá þarf að ná í nýja í staðinn. Það er engin trygging fyrir því að þeir nýju verið jafn traustur áskrifendahópur. Það er ein þeirra breytinga sem takast þarf á við í útgáfunni. Annar mikilvægur þáttur sem huga þarf að, er að samsetning samfélagsins sem blaðið þarf að höfða til er orðin talsvert breytt frá 1980. 

Mér finnst, að til þess að Litli Bergþór nái að lifa til ársins 2030, þurfi að leggja áherslu á tvennt, fyrst og fremst:

1. Að  ritstjórn blaðsins bætist nýtt og ferskt fólk, sem getur tekið við keflinu í fyllingu tímans. Ég þykist viss um að slíkt fólk er að finna í Biskupstungum nútímans. 

2. Að blaðið endurspegli það samfélag sem því er ætlað að höfða til, en lokist ekki um of inni í einhverjum afmörkuðum kima. Á undanförnum árum hafa verið stigin skref sem hefur verið ætlað að ná til breiðari hóps, ekki síst yngri kynslóða og það hefur tekist hreint bærilega. Áskorunin er að viðhalda áhuganum. 

----------------

Ég er nú að skrifa þetta í tilefni af því að til mín var leitað um að koma til liðs við ritstjórnina aftur, að einhverju leyti. Ég þáði þetta boð og er bara nokkuð stoltur af að vera treyst til þess arna. En - sko, ég er að nálgast sjötugt, sem telst nú varla besti aldur á nýju ritstjórnarfólki. Þar fyrir utan er ég fluttur burt af svæðinu og finnst þar af leiðandi vandasamt að fara að blanda mér of mikið í málefni þess. Ég hef nóg af skoðunum á því, en mögulega eiga þær betur heima annarsstaðar. 

Þetta breytir því ekki, að mér finnst að Litli Bergþór eigi mikið erindi til Tungnamanna á öllum aldri, ef rétt er haldið á spilunum. 

Megi hann lengi þrífast, karlinn.

Ljósahátíð í Laugarási

Í dag klukkan 17 verða ljósin á Hvítárbrú hjá Iðu tendruð enn á ný. Ég fór að velta fyrir mér ártölum í því sambandi og þá kom Facebook að góðum notum. 

"Upphafið að þessu verkefni var árið 1998 á verkstæðinu á Iðu. Það hafa ætíð svo margir fleiri einstaklingar báðum megin árinnar komið að þessu verkefni.."  

sagði  Elinborg Sigurðardóttir á Iðu í viðbrögðum við umræðum sem sköpuðust eftir að Jakob Narfi Hjaltason setti þetta þarna inn, þann 12 desember 2016, en þau voru svona:

Þarna hafði smám saman fjarað undan þessu verkefni og ég treysti mér ekki til að lýsa því hvernig það gerðist, en það skiptir kannski ekki máli úr því sem komið er. Allavega veit annað fólk meira um það en ég.

Þessi færsla Jakobs hreyfði við fólki og það þarf ekki að orðlengja um það, að það var drifið í að kaupa perur og koma ljósunum á brúna, en það var gert þann 17. desember. Til þess að standa straum af kostnaði við peruskiptin var leitað til félaga, fyrirtækja og stofnana, auk þess sem opnaður var reikningur þar sem fólk gat lagt til fé til styrktar þessu málefni.

Síðan hefur tekist að halda verkefninu við, þó óhjákvæmilegur kostnaður falli til, vegna þess að það þarf að skipta út ónýtum perum og koma ljósakeðjunni upp og síðan taka hana niður. 

Ég held að það sé á engan hallað, þegar ég nefni Jakob Narfa Hjaltason til sögunnar, sem þann sem hefur borið hitann og þungann af þessu afar skemmtilega verkefni. Fleiri hafa sannarlega komið við sögu, í mismiklum mæli, en ég treysti mér ekki til að fara að tína allt það fólk til. 

Nú er greinilega búið að auka í, með því Hagsmunafélag Laugaráss og Menningarmálanefnd sveitarfélagsins ásamt fólkinu í Slakka, koma nú að málinu, til að gera meira úr tendrun brúarljósanna. Það er blásið til Ljósahátíðar í Lauugarási.

 Þetta finnst mér fagnaðarefni.