"Það fer allt á Selfoss"

Baugsstaðir

Ég skildi aldraðan frænda minn, sem ég hitti í gær, þar sem hann sat í herbergi sínu á Fossheimum og horfði út um gluggann á bílastæði þar sem hann hafði talið 60 bíla daginn áður. 

Á Fossheimum er hann í svokallaðri hvíldarinnlögn í einhvern tíma, en býr annars einn á bænum sínum niðri við ströndina. 

"Það fer allt á Selfoss" ítrekaði hann. Hann telur bæina eða þorpin, þar sem áður var talsverð sjósókn og fiskvinnsla, mega muna betri tíð. Þar sé ekkert eftir. Með tilurð Árborgar hafi örlög Stokkseyrar, Eyrarbakka  og byggðarinnar í kring, verið ráðin.

Hann vill ekki flytja á Selfoss, en hann lét svo sem ekki illa af sér, hann frændi. Á Fossheimum fær hann að njóta þjónustu sem hann fær ekki annars og öryggis, sem sannarlega er manni mikilvægt sem skriðinn er vel inn á tíunda áratug ævinnar. Ég hygg að honum finnist lítt eftirsóknarvert að búa við umhverfi þar sem plastblóm fylla gluggakistur og bílar bílastæði. Það væri betra að fá að njóta þess að hafa mjaðjurtina fyrir utan gluggann sinn. 

Frændi nýtur þess að vera fullkomlega skýr í kollinum. Það held ég að sé eftirsóknarvert á hans aldri. Ég hygg að það sé helst skrokkurinn sem gæti verið betri, en það er nú ekki við öðru að búast að hann fari að gefa eftir þegar ævilengdin er orðin sú sem raunin er.

Knarrarósviti (efsti hluti)

Hann sagði okkur frá ýmsu þá stund sem við áttum með honum í gær, meðal annars frá því þegar amma starfaði í Rjómabúinu eitt eða fleiri sumur. Kaupið hennar þá var 1 króna á dag. Á svipuðum tíma var sett upp gjaldskrá fyrir að fá að skoða Knarrarósvita, en þar var fólki gert að greiða vitaverðinum 25 aura fyrir að fá að fara upp í vitann. Þessi gjaldskrá var ekki uppfærð í samræmi við þróun verðlags og mörgum árum seinna, þegar frændi var þar vitavörður komu ýmsir að skoða  vitann, eins og gengur, meðal annars menn á fínum bílum, vel stæðir menn, sem réttu honum krónupening og vildu fá til baka. Voru víst bara góðir með sig. Þá kveðst fændi hafa sagt þeim frá daglaunum móður sinnar (ömmu) í Rjómabúinu og að þessir 25 aurar hefðu þá verið fjórðungur daglauna hennar. Spurði hvort það væri þá ekki eðlilegt að þeir reiddu fram fjórðung daglauna sinna fyrir að fá að skoða vitann. Það mun hafa orðið fátt um svör og þessu tali var eytt.

Hólavatn, Rjómabúið, Baugsstaðir

Í stjórn Rjómabúsins sátu eintómir karlar og í rjómabúinu störfuðu eingöngu konur; konur, vegna þess að öll áhöld voru úr tré og það var auðvitað mikilvægt að hreinlætis væri gætt í hvívetna og það mun hafa útilokað karlana. Þeir voru nógu góðir til að stjórna öllu saman.

Ég fann það, að frændi hafði áhyggjur af Rjómabúinu, en það stendur honum talsvert nærri. Ekki veit ég hvort þær áhyggjur eru réttmætar, en þær snúa helst að því hvernig vatnsrennslinu að búinu er stjórnað og tengist einhverjum mannvirkjum við Hólavatn (sjá mynd), en þaðan var, á sínum tíma, grafin rás, um 1,5 km,  að búinu og vatnið sem fékkst með því móti knúði þau tæki sem notuð voru við smjörframleiðsluna.  

Það er mér auðvelt að viðurkenna að vit mitt, þegar kemur að þessum málum, er vart mælanlegt.  

Smjörið úr rjómabúinu var selt til Englands, enda og dýrt fyrir venjulega Íslendinga. Þeir létu sér nægja bræðing, sem var búinn til með því að blanda saman tólg og lýsi, sem síðan var borðað með þorskkjömmunum.

Frændi kom víða við í þessari stuttu heimsókn og mér reyndar löngu ljóst að hann er ótrúlegur viskubrunnur um fyrri tíma.  Sannarlega hefur verið gerð heimildamynd þar sem hann er í aðalhlutverki, en það þarf að koma meira til, ekki síst að því er varðar  sögu Baugsstaða á 20. öld. 

"Það fer allt á Selfoss", þar sem bílarnir spúa koltvísýringi út í andrúmsloftið.    

Sigurður Pálsson á Baugsstöðum, 7 ára, 1935.
Mynd: Margrét Júníusdóttir

Frændi er móðurbróðir minn og heitir Sigurður Pálsson. Hann hefur búið á Baugsstöðum í Stokkseyrarhreppi alla tíð, en hann fæddist árið 1928. Fyrstu myndina sem tekin var af honum, tók 

Margrét Júníusdóttir, þegar hann var 7 ára.

Siggi á Baugsstöðum níræður

Elsta myndin af piltinum

Það eru nú ekkert mörg ár síðan ég var í sveit á Baugsstöðum. Reyndar fer það eftir því hvaða mælikvarði er notaður, en það hefur líklega verið um miðjan sjöunda áratug tuttugustu aldar.
Síðan eru víst liðin ríflega 50 ár.
Þá hefur Siggi verið farinn að nálgast fertugt og rak Baugsstaðabúið ásamt Geira og Unu, afa og ömmu.
Í dag er Siggi orðinn níræður, og hann býr enn á Baugsstöðum.

Þessar sumardvalir á Baugsstöðum skilja eftir sig minningaleiftur, frekar en eitthvað í  samhengi.
Það fyrsta sem kemur í hugann er koks og aska. Koksið var notað til húshitunar og reglulega þurfti að fara með öskuna og henda henni niður fyrir bakka.


Siðan kemur í hugann heyskapur - leiðindin sem fólust í því að raka í kringum sátur,

Fermingardrengurinn

spennan og lífshættan sem fylgdi því að fá að keyra Farmalinn næstum í veg fyrir bíl og að veltast í heyi á palli Flaugarinnar, sem flutti hvert hlassið á fætur öðru heim í hlöðu þar sem það var dregið af með stórmerkilegri aðferð.

Þá kallar hugurinn fram er gult olíubrilljantín sem fékkst hjá Möggu og Gunnu í Rjómabúinu og flórmokstur, þar sem beljurnar héldu stöðugt áfram að framleiða verkefni, amma sem alltaf kom út í dyr þegar Hveratúnsfólkið bara að garði, lyfti upp handleggjunum með orðunum "Blessað góða fólkið mitt". 
Svo var það kindabyssan í skápnum á ganginum í gamla bænum, líklega fyrsta byssa sem ég sá "live".
Það var auðvitað margt bardúsað annað með frændsystkinunum og án, eins og gengur.
Siggi hafði umsjón með vitanum og ferðirnar
þangað fólu í sér talsverð ævintýri, hann var líklega það hæsta sem ég komst frá jörðu þangað til ég fór í flugvél í fyrsta sinn, endalaust útsýni, enda Flóinn ekki verulega fjöllóttur.

Sigurður Pálsson fæddist þann 30. maí, 1928, yngstur fjögurra systkina. Elst var Guðný (1920-1992), næst Elín Ásta (1922-1933) og þriðji Siggeir (1925-2001).

Töffarinn

Samskiptin við Sigga voru auðvitað mest á þeim tíma sem ég var í sveit á Baugsstöðum. Að fara í sveit þýddi að fara á bæ þar sem stundaður varð hefðbundinn búskapur, með heyskap og öllu tilheyrandi. Annað taldist ekki sveit. Vegna þess að ég var formlega í sveit hjá ömmu og afa í gamla bænum og þar bjó Siggi einnig. Hæglátur risi í mínum huga, sem ekkert fékk haggað. Loftsstaðahendurnar og reyndar vaxtarlagið allt ótvírætt vitni um krafta í kögglum.  Krafta sem einvörðungu var beitt við vinnuna, en aldrei misbeitt.

Á besta aldri

Þegar ég óx síðan upp úr að fara í sveit urðu samskiptin vissulega strjálli, en móðir mín var nú talsvert dugleg að fara með okkur í heimsókn og alltaf var nú jafn gaman að heyra kveðjuna: "Blessað góða fólkið mitt", jafnvel þótt táningsárin breyttu sýn á ýmislegt. Svo var boddíinu stundum skellt á pallinn á Flauginni og haldið í sameiginlegar ferðir um Suðurland, sem þó óljósar séu í minningunni, voru ævintýri út af fyrir sig.
Tvisvar, í það minnsta man ég eftir ferðum með foreldrum mínum, austur á land þar sem Siggi var einnig með. Í annarri var meðal annars kíkt í heimsókn að Stóruvöllum í Bárðardal, en þaðan var Páll afi ættaður. Eftirminnileg heimsókn.

Nú er Siggi einn eftir þeirra sem kalla fram minningar um löngu liðinn tíma og að koma á Baugsstaði, í gamla bæinn er eins og að ferðast í tímavél hálfa öld aftur í tímann, klukkan á veggnum, panellinn, lyktin.  Þarna býr Siggi, og gegnir hlutverki akkeris sem minnir okkur á hvaðan við komum, barmafullur af fróðleik sem mikilvægt væri að koma böndum á og flytja áfram. Bara ef hann myndi nú skrifa eitthvað af þessu niður.

Í gær var Sigga haldið ágætt kaffisamsæti, ef svo má segja, á Sólveigastöðum. Karlinn er alltaf eins og það er ekki fyrr en maður skoðar eldri myndir að í ljós kemur að hann er alveg á eðlilegu róli. Sannarlega eru Loftsstaðahendurnar þarna enn, en þó eitthvað séu liðirnar farnir að stirðna er ekki það sama að segja um  höfuðið sem er alveg með hlutina á tæru. Hann lýsti meðal annars óánægju sinni með á Ásta á Grund hefði misst meirihlutann í kosningunum. Þá var hann áfram um að koma því á framfæri að nú væri það sannað, að Flóamenn væru vitrastir manna á Íslandi, með Hannes Stefánsson, frænda, fremstan í flokki.

Níræður með Ástu

Formannavísur á Stokkseyri 1891

Sigurður Pálsson á Baugsstöðum

Ég verð seint talinn til hóps þess fólks sem ber skynbragð á sjósókn á einhverjum tíma. Þrátt fyrir það á ég ekki langt að sækja tengsl við sjómenn og þá aðallega vegna þess að móðir mín, Guðný, fæddist á Baugsstöðum í Stokkseyrarhreppi og þar bjuggu foreldrar hennar Elín Jóhannsdóttir og Páll Guðmundsson og bræðurnir Siggeir og Sigurður. Af þessum hópi er Sigurður einn eftir og býr enn í gamla bænum, en hann fæddist 1928 og er því 87 ára um þessar mundir.  Hjá Sigga er flest með sama hætti og hjá foreldrum hans. Hann setur upp jólatré sem langafi minn smíðaði og býr yfir mikilli þekkingu á ættarsögunni.

Sjóbúðir á og í grennd við Baugsstaði

Foreldrar afa míns og ömmu bjuggu einnig á Baugsstöðum og þaðan voru stundaðir sjóróðrar á opnum bátum og ég  man eftir þeim síðasta sem var kallaður Græðir. Ég geri fastlega ráð fyrir að um útgerðina frá Loftsstaðasandi hafi þegar verið skrifað heilmikið þó ekki viti ég það. Þó svo væri ekki, yrði það aldrei mitt hlutverk að færa þá sögu í letur.

"Frá Baugsstöðum" - sjóbúðir

Það sem varð til þess að ég set inn þessa færslu voru 45 vísur sem ég rakst á úr fórum foreldra minna. Ekki veit ég hvort þær eru þegar til á prenti, en geri þó frekar ráð fyrir því, hef að minnsta kosti séð nokkrar þeirra í vísnaþáttum héraðsfréttablaða.

Höfundur vísnanna: Magnús Teitsson

Þetta er meðal þess sem ég fann um Magnús:

Magnús Teitsson (1852-1920) fæddist í Kolsholti í Villingaholtshreppi, var formaður í Garðbæ á Stokkseyri, síðar á Brún á Stokkseyri. Foreldrar hans voru Teitur Jónsson bóndi í Vallarhjáleigu í Gaulverjabæjarhreppi og kona hans Kristrún Magnúsdóttir.
Árið 1920 dó á Stokkseyri aldraður maður, Magnús Teitsson að nafni. Hann var ættaður af Eyrum og mun hafa átt þar heima alla sína ævi. Aðalatvinna hans framan af ævi voru sjóróðrar á vetrum og kaupavinna á sumrum. Stundum var hann líka háseti á þilskipum við Faxaf lóa, er sá útvegur tók að færast í aukana. Magnús var vel verki farinn og hinn hagasti, að hvaða verki sem hann gekk. Kunnastur er hann samt fyrir hinar smellnu vísur, er hann hafði jafnan á hraðbergi, því að hann var prýðilega hagmæltur og oft ótrúlega fljótur að koma saman vísu.

 Magnúsi er svo lýst, að hann hafi verið tæplega meðalmaður að hæð, en þrekinn og svarað sér vel, og beinvaxinn var hann fram á elliár. Hann var kringluleitur, réttnefjaður, fullur að vöngum og nokkuð kinnbeinahár. Hann var ekki ennismikill né höfuðstór. Það sem einkenndi hann sérstaklega frá öðrum, voru augun, þau voru fremur lítil, dökkmóleit, eldsnör og gáfuleg. Hann var dökkur á hár og skegg, alskeggjaður, og yfirskeggið úfið. Hann tók í nefið, og vildi þá neftóbak hnoðast í hið úfna yfirskegg og loka nösunum. Þess vegna hóf hann oft mál sitt með því að blása snöggt út um nefið. — Vín þótti honum mjög gott.  

Hér eru vísur Magnúsar um formenn á Stokkseyri 1891

Formennina veit ég ekkert um og flestar vísnanna skil ég hreint ekki. Það getur vel verið að þarna finni einhver vísu um langafa sinn.

Það skal heyra þjóðin svinn

þá, sem keyra um skervöllinn

fiska leira fákinn sinn

frá Stokkseyri um veturinn.

Adólf keyrir kaðla jó

kalt þó heyrist Ránar hó

örum meiri áls um mó

á Stokkseyri halur bjó.

Afla notar alvanur

ára gota framsettur

á keilu slotið kappsamur

frá Keldnakoti Bernharður.

Bensi ferðast fiska um lá,

fín þó skerðist lognin blá,

aðsókn herðir ötull sá,

Íragerði vestra frá.

Askinn fjarða um ýsu lá,

ei þó skaði bylgjan há,

blágóms jarðir beitir á

Bárður, Garði ytra frá,

Út á stikar ægi lon

á árablika í happa von,

breið þó lyki bláleits kvon,

Bjarni Nikulásarson.

Brátt ef slotar bylgjan há,

ber sig otalandi frá

báru gota á byrðings lá,

Bjarni, koti Hellu frá.

Flæðar músa frambrunar

frekt og knúsar bárurnar

bjargar fús um breiðan mar

Bjarni í húsi Símonar.

Ört, nær liggur aldan stinn,

ára Frigg á skervöllinn,

otar hygginn æ hvert sinn

Einar byggir Pálsbæinn.

Fokku barða fetar á,

frek nær skarðar kólgan há,

alúð sparar enga sá,

Einar, Garðhúsunum frá.

Siglu bolla um síla lá

setur holt í afla stjá

með ýta stolta á öldu blá,

Einar, holti Borgar frá.

Borða kjóa beita má,

breið þá hói aldan grá,

gedduflóa gruggið á

Grímur, Móakoti frá.

Árna kiði á öldu knur

ýtir sniðugt hugaður,

straums á iðu stöðugur,

Steindórs niður, Guðmundur.

Oft þó heyrist hrönin blá

Halldór keyrir neglu má,

hjá Stokkseyrarseli sá

siglir leirinn mjaldurs á.

Þó Ægir vaði öflugur

ára naðinn framsetur

á keilu traðir kappsamur,

Kolbeinsstaða Hallgrímur.

Hannes eigi hræðast má,

hátt þó geygi röstin blá,

ríður fleyi Roðgúl frá

rastar veginn breiðan á.

Ingvar Karels kundur snar,

kalt þó svari hafmeyjar,

lætur fara fokku mar

fram á þara leiðirnar.

Létt þó blundi báru són,

borða hundi laus við tjón,

Vernharðs kundur vaskur, Jón

vel fær heundið sels á lón.

Hvals á frón hinn hugdjarfi

hlunni lóna stýrandi,

gildur þjónar gæfunni

gætinn Jón í Framnesi.

Eins þó láar ærist knur,

aflann háa Jón finnur,

Holti frá um haföldur

hestinn ráa fram setur

Jón þó sveimi jötuns gól,

jóinn teymir ára á ról,

ekki feimins áls á ból,

á nú heima á Rauðárhól.

Á húna kiði ei hræðist tjón,

hátt þó iði bylgju són ,

þræðir sniðugt þorska lón

Þórðar niður, ungur, Jón.

Flæðar keyrir fákinn sinn

á fiska leirinn vel heppinn,

þó jötuns heyrist jögunin,

Jón, Stokkseyrar húsbóndinn.

Dvergasteinum dregur frá,

djarft þó veini bylgjan há,

Jón, með sveina um síla lá

sinn að reyna kaðla má.

Jafnt þó brúsi báru frón,

borða krús á mjaldurs lón,

ýtir fús með afla bón,

á Móhúsum bóndi, Jón.

Eins þó blekki báran há,

bila ekki stjórinn má,

öllum þekkur ýtum sá,

ungur Kekki, Jón er frá.

Þó virða lýi veðra þrá,

viskustiginn sigla má,

húna kríu á höfin blá

hann Júníus, Seli frá.

Áls um bungu æ forsjáll

ára lungi beitir þjáll,

þó seltu drungi sýnist háll

sonur ungur Þórðar, Páll.

Pálmar keyrir kaðla, dýr,

kaldan þeyinn ekki flýr.

Áls á leirinn ötunn, skýr,

á Stokkseyri núna býr.

Dreka hnellinn ára á,

þó aldan skelli flúðum hjá,

mjaldurs svellið miðar á

Magnús, Helli kominn frá.

Magnús beitir ára örn,

áls um bleytu reynir vörn,

borinn Teiti um byrðings tjörn,

þó báran þeyti reiði gjörn.

Hafs á fletin, hugdjarfur,

hlunnjó setur öflugur,

aflann metur auðfengur,

Árna getinn, Sigurður.

Sigurð glaðan met ég minn,

más um traðir velheppinn,

keipa að hlaða kak fann sinn

Kalastaða húsbóndinn.

Fokku hundinn framsetur,

fyrr en blundar hræsvelgur,

hafs á grundu hugaður,

Hinriks kundur, Sigurður.

Teignum beina ferðast frá,

frek þó kveini aldan blá,

Siggi á hreina sela lá,

sigluteina jónum á.

Hrauk frá gengur, hugaður,

hót ei lengur við dvelur,

síls á engi, Sigurður,

sínum drengja hóp meður.

Upp þó skvettist ýsu frón,

orkumettur, laus við tjón,

aflar þétt á ára ljón

einn frá Stéttum, Sigurjón.

Eins þó bralli aldan blá,

ekki hamla ferðum má,

djarft að svamla um síla lá,

Símon, Gamla hrauni frá.

Lungi hröðum ára á,

oft með glöðum huga sá,

lýsu tröðum löngum  á,

Leiðólfsstöðum, Snorri, frá.

Sturlaug fúsan svo ég sá,

sigla brúa um löginn blá,

stýra húsum Starkaðs frá,

stór ei knúsan gæfan má.

Þórður ráa þægum gant,

þeysa náir, laus við stant,

Skipum frá um laxa lant,

liðugt gáinr, tefji brant.

Torfi Söndu treður frá,

tjóni og gröndum horfinn frá,

keipa bröndusina sá,

sesttur löndin karfa á.

Öldu glaði ýta má

ei hann skaðar bylgjan há,

þá með hraða um þorska lá

Þórður Traðarholti frá.

Þröst á fjala þéttur gengur,

Þorkell, valinn Magnús bur,

hátt þó gali Hræsvelgur,

heppinn talinn, formaður.

Ýta og fljóðin æ hvert sinn,

annist góður drottinn minn,

svo má þjóðin, þýð og svinn

þylja ljóðin, stirðkveðin.