Frásögn af Halldóri Ásmundssyni í Heimskringlu 6. janúar 1932:
Þann 26. nóvember s.l. lézt Halldór Ásmundsson að heimili sínu í Calgary. Hann var fæddur 9. júní 1873 í Haga í Gnúpverjahreppi í Árnessýslu á Íslandi. Foreldrar hans voru Ásmundur Benediktsson frá Stóruvöllum í Bárðardal í Þingeyjarsýslu og kona hans Sigurlaug Jónsdóttir, ættuð úr Fnjóskadal. Fluttist Ásmundur búferlum suður í Árnessýslu með fjölskyldu sína og búslóð og fór Sprengisand, og þótti það vel gert, eins og ferðalög voru erfið í þá daga. Halldór fluttist vestur um haf árið 1901. Var fyrst í Norður Dakota í eitt ár, og fór svo þaðan til Albertafylkis í Canada. Tók heimilisréttarland norðvestur af Markerville pósthúsi, vann sér inn eignarrétt á því, en skifti því svo fyrir fasteignir í Red Deer og settist þar að árið 1905. Til Calgary fluttist hann 1919 og hefir búið þar síðan.
Árið 1904 kvæntist hann ungfrú Kristínu Þorvaldsdóttur frá Skaftholti í Gnúpverjahreppi. Var Þorvaldur, faðir hennar sonur séra Jóns Eiríkssonar frá Stóranúpi, faðir hinna mörgu Stóranúpssystkina, sem mikill ættleggur er frá kominn. — Halldór og kona hans eignuðust tvo syni, sem nú eru fulltíða menn; Þorvald Pál, sem nú vinnur hjá Canadian Bank of Commerce, og Eggert, skrifstofuþjón hjá Canada Kyrrahafs járnbrautarfélaginu. Lifandi systkini Halldórs sál. eru: þrír bræður, Ágúst í Red Deer, Alta., og Vigfús og Ásgeir og ein systir, Ingibjörg, öll á Íslandi.
Dótturina
Guðnýju, áttu þau Ásmundur og Sigurlaug einnig, en hún giftist
Guðmundi Jónssyni frá Minna Núpi og þau bjuggu á Baugsstöðum og voru foreldrar afa míns og nafna.
Móðir mín var sem sagt
Guðný Pálsdóttir frá Baugsstöðum í Stokkseyrarhreppi, en tenging mín við Skeiðin og Gnúpverjahrepp er þannig, að ég hef ekki ástæðu til að draga hana í efa.
Bjarni í Fjalli, sem ber ábyrgð á að ég er hér kominn, er ekki skyldur mér neitt sérstaklega mikið þó báðir séum af Bergsætt, en það sem er, er í gegnum ömmu mína,
Elínu Jóhannsdóttur á Baugsstöðum, en ekki afa minn Pál Guðmundsson.
Þetta þýðir augljóslega að tenging mín við Fjall er meiri en meira að segja ég hafði lengi ímyndað mér. Það er nánast ættaróðal.
Ég treysti mér engan veginn til að tengja föður minn
Skúla Magnússon, við Skeiðin. Hann fæddist á Rangárlóni í Jökuldalsheiði haustið eftir frostaveturinn mikla. Hann fór ungur í fóstur að Hallormsstað til Sigrúnar og Benedikts Blöndal. Þegar sá tími kom, var hann sendur um tvítugt suður að Syðri-Reykjum í Biskupstungum, því ætlunin var að hann skyldi læra garðyrkju og koma síðan austur aftur að loknu námi í garðyrkjuskólanum loknu. Af því varð ekki og yrði of langt mál að fjalla um það allt saman. Það sem sennilega gerði útslagið var að hér fyrir sunnan endurnýjuðust kynni hans og heimasætunnar frá Baugsstöðum, en hún hafði einmitt verið í Húsmæðraskólanum á Hallormsstað.
Nú, síðan gerðist það, eins og gerist harla víða. Þau leituðu sér að hreiðri til að ala upp ungana sína í og fundu það í Laugarási. Þar átti bankinn land sem kallaðist Lemmingsland. Þar var íbúðarhús og þrjú rúmlega 100 ferm gróðurhús. Fyrri ábúendur voru dönsk hjón, Börge og Ketty Lemming. Þau höfðu komið þarna 1941 og reist þessa fyrstu garðyrkjustöð í Laugarási.
Já, foreldrar mínir settust að í Lemmingslandi í 60 ferm eldhúslausu íbúðarhúsi, en fyrri eigendur elduðu allan mat í hverunum. Þetta var vorið 1946.
Móðir mín taldi ótækt að búa á bæ sem héti Lemmingsland, svo úr varð á endanum að þetta garðyrkjubýli þeirra fékk nafnið Hveratún.
Svo lifðu þau þarna bæði til æviloka, hún til 1992 og hann til 2014. Börnin urðu fimm og eitt þeirra tók svo við – svona eins og gengur og gerist.
Ég tók ekki við, þó svo ég væri elsti sonurinn, heldur fór aðrar leiðir, sem urðu til þess að ég eyddi ævinni í að uppfræða og ala upp börn og ungmenni, síðustu rúm 30 ár starfsævinnar í Menntaskólanum að Laugarvatni.
Það er eiginlega frekar óvenjulegt, að af fimm systkinum, búa fjögur enn í Laugarási. Þetta getur ekki þýtt nema annað af tvennu: að Laugarás sé mikill dásemdarstaður, eða þá að við systkinin séum eitthvað undarleg. Ég held auðvitað hinu fyrrnefnda fram, þó ýmsir geti orðið til þess, að að halda því fram að það sanni einmitt hið síðarnefnda.
Látum það liggja milli hluta.
Ég er búinn að eiga sömu konuna í rúm 40 ár, Dröfn Þorvaldsdóttur og við eigum 4 börn, sem eru úti um hvippinn og hvappinn, eins og gerist nú til dags.
Ég reikna nú með að þessi umfjöllun mín um sjálfan mig og ættimenni sé orðin í lengra lagi og við flestar aðrar aðstæður væri ég löngu búinn að missa áheyrendur í spjall eða ofan í símana sína.
Um uppsveitamenn og hraða þróun
Mögulega er ég einnig búinn að missa talsverðan hluta ykkar, sem þó búið vísast yfir meiri hæfni til einbeitingar en yngri kynslóðir.
Ég er viss um að meðal ykkar eru allmargir sem eiga það til að hverfa ofan í facebook eða twitter samt örugglega færri, en í yngri hópum.
Ef að líkum lætur er ég eitthvað örlitið yngri en þið flest sem hér eruð. Samt man ég nú tímana tvenna eða þrenna og velti nokkuð fyrir mér þeim ótrúlegu breytingum sem við höfum gengið í gegnum.
Ég man þegar fyrsti alþýðuflokksmaðurinn flutti í Laugarás, því hann var litinn hornauga. Uppsveitamenn hafa ekki séð mikla ástæðu til að þróa stjórnmálaskoðanir sínar verulega síðustu áratugina, en ég held að þeir séu hljóðari um þær en var þegar inn á heimilin kom annaðhvort Tíminn eða Mogginn. Þegar fólk gerði innkaupin annaðhvort í KÁ eða Höfn. Þar réði verðsamanburður harla litlu. Þegar bílarnir voru fylltir hjá Essó eða Skeljungi. Frekar var bíllinn látinn verða eldsneytislaus, en að menn færu að versla við andstæðinginn.
Þetta voru þeir tímar þegar flest var klipptara og skornara en nú er.
Ég er viss um að mörg okkar sakna þessa einfaldleika. Þá var utanaðkomandi áreiti á okkur bara frá einni rás Ríkisútvarpsins og frá dagblaðinu sem við fengum mögulega tvisvar til þrisvar í viku – þetta var dagblaðið sem við vorum áskrifendur að vegna þess að við þurftum að haldast staðföst í trúnni, annaðhvort á samvinnuhugsjónina eða einstaklingsfrelsið.
Svo varð lífið smám saman flóknara. Sjónvarpið tók til starfa, sem betur fer þannig, að það var frí frá því á fimmtudögum, sem gaf færi á að skella sér á framsóknarvist, og allan júlímánuð þannig að fólk gat áfram notið kvöldblíðunnar lognværu, sem kyssir hvern reit á millli þess sem það skellti sér í ballfötin og á Mánaböll, eða Steina spil með pyttluna í buxnastrengnum.
Síðan þá hefur þetta allt stefnt í eina átt. Eftir að kalda stríðinu lauk vitum við varla hvorumegin hryggjar við eigum að vera.
Hugsjónir breyttust í blinda trú á eitthvað sem svo reynist engin innistæða vera fyrir. Þá spretta nýir stjórnmálaflokkar fram eins og gorkúlur á haug, utan um eitt til tvö málefni hver. Hugmyndir okkar um lífið og tilveruna hætta að snúast um lífssýn eða hugsjónir, en fara þess í stað að taka mið af því hvort stjórnmálaleiðtogi fellir tár í sjónvarpsumræðum.
Stærstur hluti tækniþróunar sem hefur átt sér stað, hefur beinst að því að létta því sem var er líkamlega erfitt eða leiðinlegt af mannfólkinu. Allt sem hægt var að vélvæða var vélvætt og eftir sátum við og söfnuðum ístru.
Það var viðskiptatækifæri.
Matseld fluttist æ meir inní verksmiðjur og fæðan birtist síðan undir vöruheitum í búðunum eða á skyndibitastöðunum – allt tilbúið – ekkert að elda, bara hita upp! Það spruttu upp líkamsræktarstöðvar til að gefa okkur færi á að ná af okkur spikinu.
Tilhlökkun þurfti að fjarlægja eins og kostur var og þar með er það orðið búið mál að við þurfum að bíða þar til í næstu viku eftir framhaldinu af Ófærð eða Barnaby. Maður bara smellir hér og þar og næsti þáttur er kominn á skjáinn áður en við er litið. Kostar auðvitað eitthvað, en „so vott“?
Ég á eftir að nefna lífsstílsiðnaðinn til að taka á hreyfingarleysinu, óholla mataræðinu, þunglyndinu og kvíðanum, en ég vil ekki ofgera ykkur.
Það má margt fleira segja um þessar þjóðfélagsbreytingar allar saman.
Margar þeirra hafa verið og eru til góðs. Hvernig má líka annað vera? En stundum hendir það mig að ég fyllist efa um framtíð mannkyns. Ég er nú líka svoddan svartsýnismaður á ýmsum sviðum.
Til fortíðar
Ég finn sjálfan mig vera farinn að leita æ meir til fortíðarinnar og sennilega hefur einn þátturinn í þeirra leit minni verið þegar ég gekk til liðs við Félag eldri borgara í Biskupstungum, fljótlega eftir að ég hætti ævistarfinu fyrir tveim árum. Þar komst ég fljótlega að því, að á þeim bæ, eða í þeim kima, er flest er eins og það var, talsverður óumbreytanleiki. Þar er enn (eða síðast þegar ég vissi) boðað til funda með úthringingum á einhverja fyrirfram ákveðna línu. Formaðurinn hringir í einhverja sem síðan hringja áfram og svo koll af kolli.
Ég prófaði að stofna metnaðarfullan hóp á Facebook undir heitinu
Sextíu plús í Biskupstungum, en hann hefur aldrei komist á flug.
Ég er líklega enn of ungur til að passa alveg í þennan hóp og það finnst mér ég hafa uppgötvað, að það eru í stórum dráttum ákveðin skil að eiga sér stað þessi árin, milli þeirra sem hafa ákveðið að ganga ekki inn í þennan heim tölvutækninnar og hinna sem nota tölvur á hverjum degi. Tölvutæknin er ekki að fara neitt. Hún verður bara þróaðri með hverjum mánuðinum sem líður, og ég er að komast á þann stað að segja við sjálfan mig, að nú sé ég búinn að læra nóg á þessu sviði.
Ég stend mig stundum að því að ákveða að læra ekki, sem í sjálfu sér er frekar mikil uppgjöf, því maðurinn verður aldrei svo gamall að hann getir ekki bætt við sig þekkingu.
Um þorrablót
Það er stundum talað um að uppsveitirnar ættu að sameinast í eitt sveitarfélag, vegna þess að atvinnulífið hér, menningin og mannlífið sé svo einsleitt.
Þegar Bjarni fræddi mig um þorrablót eldri borgara hér í sveit, uppgötvaði ég að svo er bara hreint ekki.
Í Tungunum eru þorrablót í afar föstum skorðum.. Aðalþorrablótið skal haldið á bóndadag. Þar kemur hver með
sitt og enn eru til á einhverjum bæjum trog sem Ingólfur á Iðu smíðaði forðum daga af listfengi. Einhverjir koma enn með þorramatinn sinn í trogum, sem dúkur hefur verið hnýttur utan um, með tiletknum hætti. Þessi hópur er heldur farinn að þynnast.
Æ stærri hluti þorrablótsgestanna kemur með þetta í plastpokum, nú eða á þessum plastbannstímum, í tuskupokum. Svo eru skemmtiatriði, sem sóknirnar fjórar skiptast á að sjá um.
Síðan gerist það, helgina eftir, að Félag eldri borgara í Biskupstungum, heldur sitt þorrablót. Í þessu félagi er auðvitað fólkið sem allt sitt líf barðist fyrir trogaþorrablótunum á sínum tíma. Nú nennir það ekki lengur að standa í svoleiðis veseni. Þorrahlaðborð skal það vera.
Sú hefð, að skemmtiatriðin frá aðalblótinu eru endurflutt hjá þeim eldri, er að verða æ fastari í sessi, sem verður að teljast afar jákvætt að flestu leyti.
Það má ekki skilja mig svo að ég amist við trogaþorrablótum. Mér finnst þetta fyrirkomulag að mörgu leyti skemmtilegt og sérstakt. Það er bara að verða svo, að eldra fólk sækir þorrablót í æ minni mæli. Blótin eru að verða, eins og stundum er haft á orði, „unglingaskemmtanir“, sem er vísast eðlilegt, þar sem því eldra sem fólk verður, því minni verður þörf þess fyrir útstáelsi og djamm.
Látum þetta gott heita.
Um skráningu sögu Laugaráss
Fyrir tæpum 10 árum kom mér í hug að ég ætti kannski að byrja að taka saman eitthvað um Laugarás og þá aðallega fólkið sem hefur byggt þann stað. Mér fannst að saga byggðarinnar væri ekki orðin það umfangsmikil að eitthvert stórmál væri að ná utan um hana.
Það lá þá þegar fyrir heilmikið efni í merkisritinu Sunnlenskar byggðir, sem Búnaðarsamband Suðurlands gaf út á 9. áratugnum og sem á mínu heimili gengur undir heitinu "Glæpamannatalið".
Þetta rit varð síðan útgangspunktur minn og ég lagði þaðan í þá vegferð sem ég er á ennþá, og hef hreint ekki séð fyrir endann á.
Ég hef nú tekið saman efni um íbúa í Laugarási fram til aldamóta, skráð sögu sláturhússins sem starfaði frá 1964-88 og barnaheimilis Rauða krossins sem var starfrækt frá 1952-1971. Þá er ég búinn að taka saman aðdragandann að byggingu brúarinnar sem var tekin í notkun í lok árs 1957.
Þessu efni hef ég komið fyrir á vefsíðu sem ber heitið
laugaras.is og þangað ætla ég einnig að setja það sem enn er ógert, sem reynist vera heilmikið. Þar á meðal er saga læknishéraðsins og þar með þess samstarfs sem uppsveitahrepparnir hafa átt með sér í gegnum eignarhald sitt á jörðinni Laugarási.
Þar hef ég nú rekist á vegg, allavega í bili.
Það var nefnilega þannig, að eftir að hrepparinir eignuðust jörðina, mynduðu oddvitar framkvæmdanefnd sem fjallaði um málefni hennar og læknishéraðsins. Það verður að reikna með að þeir hafi haldið fundargerðir. Þær liggja hinsvegar ekki á lausu fyrr en frá árinu 1979.
Það væri mikill skaði ef ekki tekst að draga þær fram í dagsljósið fundargerðabækur sem ná yfir árin frá 1922-1979, eða á sjötta tug ára.
Biskupstungnahreppur hefur verið nokkuð duglegur að koma gjörðabókum sínum á héraðsskjalasafnið og eftir að hafa þrælað mér í gegnum þær, hef ég komist að því að málefni sem tengjast læknishéraðinu eða Laugarási hafa ekki verið umfjöllunarefni hreppsnefnda svo heitið geti. Það er þessvegna því mikilvægara að finna gjörðabækur oddvitanefndarinnar.