Konurnar í Rjómabúinu

Guðrún Andrésdóttir, vinstra megin og Margrét 

Júníusdóttir fyrir framan Rjómabúið, sem þá

var orðið að verzlun, eingöngu.

Myndina fékk ég á Baugsstöðum.

Á ýmsa mælikvarða verð ég líklega að teljast kominn heldur vel á veg á æviskeiðinu, þó mér finnist það nú ekki sjálfum. Ég stend mig stundum að því að staldra við og spyrja sjálfan mig hvort eitthvað það sem ég hyggst gera, hæfi aldri mínum. Þá á ég það til að líta til samferðamanna minna, sem voru eða eru talsvert eldri en ég. Oft eru þetta samstarfsmenn sem ég bar eða ber virðingu fyrir. Ég reyni þá að sjá þá fyrir mér í mínum aðstæðum og ekki neita ég því, að stundum er þessi samanburður bara nokkuð hamlandi.

Ég er auðvitað búinn að átta mig á því, að allt umhverfi þeirra sem voru á mínum núverandi aldri fyrir 20-30 árum, var gjörólíkt því sem nú er og hyggst því bara fara mínu fram í trúnni á það að maður er ekki deginum eldri en maður telur sig vera og hana nú.

Ég var í heimsókn hjá Sigga frænda mínum á Baugsstöðum í gær og þar kom Rjómabúið á Baugsstöðum til tals frá ýmsum hliðum, meðal annars þær Margrét og Guðrún (Margrét Júníusdóttir (1882-1969) og Guðrún Andrésdóttir í Hellukoti (1909-1992)). Þær stöllur ráku einmitt verslunina í Rjómabúinu þegar ég var sendur í sumarvist hjá afa og ömmu um og upp úr 1960. 

Þegar hugurinn reikaði til þessa tíma, svona óralangt inni í fortíðinni, skaust enn að mér hugmyndin um að ég væri nú bara orðinn skrambi gamall, en ég bægði henni bara umsvifalaust frá mér.  Frá þessum tíma til dagsins í dag hefur veröldin bara þotið áfram á margföldum þeim hraða sem hún gerði  í aldir þar á undan.

Ég man vel eftir þessum gömlu konum í Rjómabúinu og hvernig þar var umhorfs. Vissulega engin framleiðsla á mjólkurafurðum lengur, en þar var hægt að kaupa sælgæti. Hvernig sælgæti það var man ég nú ekki, en líklega, í það minnsta, kandísmolar og einhverjir gosdrykkir.  Svo man ég eftir brilljantíninu, en það bendir til að þarna hafi ég verið kominn á þann aldur að velta fyrir mér tískustraumum í hárgreiðslu. Brilljantínið var fljótandi olía, gulleit í glærri flösku. Það var svo sett í hárið, svo dugði. Fljótlega fór að renna undan hárinu og niður á ennið. EN þetta var töff og nauðsynlegt. Brilljantínhárgreiðsla var enn við líði þegar ég fermdist og er vel skjalfest.

Magga og Gunna munu hafa dvalist í Rjómabúinu virka daga, en fóru hjólandi til síns heima á Stokkseyri um helgar, að sögn Sigga. Þegar þær voru búnar að læsa versluninni, settu þær stein fyrir dyrnar og krossuðu síðan yfir. Þar með voru þær klárar í helgarleyfið.

Rjómabúið var rekið sem slíkt frá 1905-1952, en eftir það sem verslun þar til Margrét lést árið 1969.

Rjómabúið á Baugsstöðum. Mynd af vef BBL

"Það fer allt á Selfoss"

Baugsstaðir

Ég skildi aldraðan frænda minn, sem ég hitti í gær, þar sem hann sat í herbergi sínu á Fossheimum og horfði út um gluggann á bílastæði þar sem hann hafði talið 60 bíla daginn áður. 

Á Fossheimum er hann í svokallaðri hvíldarinnlögn í einhvern tíma, en býr annars einn á bænum sínum niðri við ströndina. 

"Það fer allt á Selfoss" ítrekaði hann. Hann telur bæina eða þorpin, þar sem áður var talsverð sjósókn og fiskvinnsla, mega muna betri tíð. Þar sé ekkert eftir. Með tilurð Árborgar hafi örlög Stokkseyrar, Eyrarbakka  og byggðarinnar í kring, verið ráðin.

Hann vill ekki flytja á Selfoss, en hann lét svo sem ekki illa af sér, hann frændi. Á Fossheimum fær hann að njóta þjónustu sem hann fær ekki annars og öryggis, sem sannarlega er manni mikilvægt sem skriðinn er vel inn á tíunda áratug ævinnar. Ég hygg að honum finnist lítt eftirsóknarvert að búa við umhverfi þar sem plastblóm fylla gluggakistur og bílar bílastæði. Það væri betra að fá að njóta þess að hafa mjaðjurtina fyrir utan gluggann sinn. 

Frændi nýtur þess að vera fullkomlega skýr í kollinum. Það held ég að sé eftirsóknarvert á hans aldri. Ég hygg að það sé helst skrokkurinn sem gæti verið betri, en það er nú ekki við öðru að búast að hann fari að gefa eftir þegar ævilengdin er orðin sú sem raunin er.

Knarrarósviti (efsti hluti)

Hann sagði okkur frá ýmsu þá stund sem við áttum með honum í gær, meðal annars frá því þegar amma starfaði í Rjómabúinu eitt eða fleiri sumur. Kaupið hennar þá var 1 króna á dag. Á svipuðum tíma var sett upp gjaldskrá fyrir að fá að skoða Knarrarósvita, en þar var fólki gert að greiða vitaverðinum 25 aura fyrir að fá að fara upp í vitann. Þessi gjaldskrá var ekki uppfærð í samræmi við þróun verðlags og mörgum árum seinna, þegar frændi var þar vitavörður komu ýmsir að skoða  vitann, eins og gengur, meðal annars menn á fínum bílum, vel stæðir menn, sem réttu honum krónupening og vildu fá til baka. Voru víst bara góðir með sig. Þá kveðst fændi hafa sagt þeim frá daglaunum móður sinnar (ömmu) í Rjómabúinu og að þessir 25 aurar hefðu þá verið fjórðungur daglauna hennar. Spurði hvort það væri þá ekki eðlilegt að þeir reiddu fram fjórðung daglauna sinna fyrir að fá að skoða vitann. Það mun hafa orðið fátt um svör og þessu tali var eytt.

Hólavatn, Rjómabúið, Baugsstaðir

Í stjórn Rjómabúsins sátu eintómir karlar og í rjómabúinu störfuðu eingöngu konur; konur, vegna þess að öll áhöld voru úr tré og það var auðvitað mikilvægt að hreinlætis væri gætt í hvívetna og það mun hafa útilokað karlana. Þeir voru nógu góðir til að stjórna öllu saman.

Ég fann það, að frændi hafði áhyggjur af Rjómabúinu, en það stendur honum talsvert nærri. Ekki veit ég hvort þær áhyggjur eru réttmætar, en þær snúa helst að því hvernig vatnsrennslinu að búinu er stjórnað og tengist einhverjum mannvirkjum við Hólavatn (sjá mynd), en þaðan var, á sínum tíma, grafin rás, um 1,5 km,  að búinu og vatnið sem fékkst með því móti knúði þau tæki sem notuð voru við smjörframleiðsluna.  

Það er mér auðvelt að viðurkenna að vit mitt, þegar kemur að þessum málum, er vart mælanlegt.  

Smjörið úr rjómabúinu var selt til Englands, enda og dýrt fyrir venjulega Íslendinga. Þeir létu sér nægja bræðing, sem var búinn til með því að blanda saman tólg og lýsi, sem síðan var borðað með þorskkjömmunum.

Frændi kom víða við í þessari stuttu heimsókn og mér reyndar löngu ljóst að hann er ótrúlegur viskubrunnur um fyrri tíma.  Sannarlega hefur verið gerð heimildamynd þar sem hann er í aðalhlutverki, en það þarf að koma meira til, ekki síst að því er varðar  sögu Baugsstaða á 20. öld. 

"Það fer allt á Selfoss", þar sem bílarnir spúa koltvísýringi út í andrúmsloftið.    

Sigurður Pálsson á Baugsstöðum, 7 ára, 1935.
Mynd: Margrét Júníusdóttir

Frændi er móðurbróðir minn og heitir Sigurður Pálsson. Hann hefur búið á Baugsstöðum í Stokkseyrarhreppi alla tíð, en hann fæddist árið 1928. Fyrstu myndina sem tekin var af honum, tók 

Margrét Júníusdóttir, þegar hann var 7 ára.