Guðjón í Reykjanesi

Sýslunefnd Árnessýslu á fyrstu áratugum 20. aldar.
Ágúst Helgason, Árni Pálsson 1859-1941,
Bjarni Halldórsson 1867-1915, Björn Bjarnarson 1864-,
Gísli Scheving, Guðmundur Lýðsson 1867-1965,
 Guðmundur Sigurðsson, Guðmundur Þorvarðarson 1870-1939,
Gunnlaugur Þorsteinsson 1851-1936, Halldór Einarsson 1852-1912,
Júníus Pálsson, Kolbeinn Guðmundsson 1873-1967,
Ólafur Magnússon 1864-1947,  Ólafur Sæmundsson 1865-1936,
Sigurður Ólafsson 1855-1927, Stefán Stefánsson Stephensen 1832-1922,
Valdimar Briem 1848-1930,

Í bréfasafni Sýslunefndar Árnessýslu frá árinu 1901, er að finna bréf frá ábúandanum í Reykjanesi í Grímsnesi, Guðjóni Finnssyni, þar sem hann lýsir óþægindum vegna þess að sýslunefndin hafði ákveðið að í Reykjanesi skyldi vera lögferja yfir Brúará. Bréfið er svona:

Eins og kunnugt er setti sýslunefnd Árnessýslu lögferju hjá mér síðastliðið vor. Eins og á stóð þorði ég ekki að mælast undan að taka við lögferjunni og veit ekki hvort ég hafði ástæður til þess, en það skildist mjer þo ekki, að ferja hlyti að verða mjer byrði. Umferð verður mikil af lausaríðandi og gangandi mönnum, einkum þeim sem leita læknis að Skálholti úr útparti sýslunnar, en lestaferðir engar eða mjög litlar, helst frá Skálholti, sem að líkindum hefur fríjan flutning.Tekjur verða því litlar af ferjunni, en ónæði og kostnaður mikill.

Hingað til hef ég ferjað alla sem leitað hafa til mín og hefur það gengið slysalaust og ég vona að engin kvarti undan að ferjan hafi verið illa stunduð, en við ferjuna hef jeg þó orðið að nota lítt nýtt bátshróf, sem ég átti og sem hafði verið ókleyft að nota, ef tíð hefði ekki verið ágæt og svo að segja aldrei ísskríð á ánni.

Eigi ferja að vera hjer framvegis í fullu lagi er því óhjákvæmilegt að kaupa nýjan, góðan bát, en til þess vantar mig efni og álít ósanngjarnt að mjer sje gjört að skyldu að hleypa mjer í skuld fyrir bát við ferju, sem als ekki getur svarað kostnaði að stunda þótt bátur væri til og engu þyrfti til hans að kosta.

Á það skal jeg líka leyfa mér að drepa, að vegur er lítt fær frá ferjunni, mýrarsvað með fleiri illfærum keldum og þyrfti þar, ef vegur ætti að heita fær, um 400 ....(faðma) brú.

Jafnframt því og jeg því hjer með leyfi mjer að skora á hina heiðruðu sýslunefnd að veita mjer á næsta fundi sínum styrk til að kaupa bát fyrir til notkunar við ferjuna, skal ég einnig benda á það, að nýnefnd vegabót er bráðnauðsynleg, eigi ferjan að koma að tilætluðum notum, einkum vegna þess að læknis er leitað, ekki síður í svartnætti en um bjartan dag. Reykjanesi 16 marz, 1901
Guðjón Finnsson

 Guðjón Finnsson (1853-1923)  flutti í Reykjanes 1899 og bjó þar með fjölskyldu sinni til 1914 þegar sonur hans, Guðmundur tók við búinu og Guðjón hvarf á braut. Kona Guðjóns var Guðlaug  Sigvaldadóttir (1853-1932) sem var 46 ára þarna um aldamótin og þau áttu tvö börn sem bjuggu hjá þeim, Guðrúnu sem var 17 ára og Guðmund, 12 ára. Auk þeirra var á heimilinu vinnukona að nafni Jóhanna Finnsdóttir (1866-1960) og tvö börn hennar og Guðjóns, þau Friðsemd, 7 ára og Anna 6 ára. Þá var þar  vinnumaðurinn Ólafur Grímsson (22) og sveitarómagi Kristín Jónsdóttir (80).

Í sóknarmannatali er Guðlaug sögð vera kona Guðjóns, en í Íslendingabók er hún skráð sem vinnukona í Reykjanesi. 

Ekki neita ég því, að ég þurfti aðeins að velta því fyrir mér hvernig heimilisbragurinn var hjá þessu fólki. Eiginmaðurinn og eiginkonan á saman tvær dætur, sem voru 17 og 12 ára. Bóndinn og vinnukonan áttu saman tvær dætur sem voru 7 og sex ára. Árið eftir höfðu þau, bóndinn og vinnukonan, svo eignast þriðju dótturina.  

Mig langaði að vita aðeins meira um Guðjón Finnson og fann þá út að hann hefði látist með voveiflegum hætti árið 1923.

Hér má sjá nokkrar frásagnir af því í blöðum:

Guðjón Finnsson heitir gamall maður, sem hvarf hjer í bænum á föstudagskvöldið [26. október]. Var hann lengi bóndi austur í Grímsnesi, en hafði verið 3 síðustu árin hjer í Reykjavík. Hann er meðalmaður vexti, þrekinn, alskeggjaður. Eru þeir beðnir að gera lögreglunni aðvart, sem kynnu að verða varir við hann.

Þann 10. nóvember voru komnar fram grunsemdir um að hann hefði verið myrtur og 13. nóvember var greint frá eftirfarandi:

Taska, er Guðjón Finnsson, sem hvart um daginn, hafði meðferðis, hefir fundist rekin við vesturgarð hafnarinnar skamt frá  Örfirisey. Voru í henni sparisjóðsbækur og fleira, sem í henni átti að vera. Er því talið vlst, að maðurinn hafi fallið í hðfnina, en ekki hefir enn fundist líkið. (10/11)

Rannsókn er hafin út af hvarfi Guðjóns Finnssonar og hefir einn maður verið settur í gæsluvarðhald. Líkindi eru til, að hattur Guðjóns hafi fundist í fjörunni vestur í bæ. (28/11)

Í janúar var svo greint frá því að gunuðum drápsmanni hafi verið sleppt: 

Úr gæsluvarðhaldi hefir nú manni þeim verið slept, er setið hefir þar síðan í haust, að Guðjón Finnsson hvarf. Var honum slept fyrir nokkrum dögum. Voru líkurnar með því, að hann væri valdur að hvarfi mannsins ekki svo sterkar, að rjett þætti að halda honum lengur í varðhaldinu. (20/01)

Mál Guðjóns var síðar notað sem eitt dæmi um að réttarfari hér væri stórlega ábótavant. Þannig segir í Lögbergi þrem árum síðar:  

Fjórða dæmið er af meðferð máls manns þess, er Guðjón Finnsson hét og hvarf vofeiflega, en fanst síðar dauður í sjónum; og satt að segja er saga þessa máls, sem greinilega er sögð í bókinni, svo óskapleg, að vér minnumst naumast að hafa séð aumlegri frammistöðu. Fleiri dæmi minnist höfundurinn á, sem sýna berlega, að réttarfarinu þar heima í höfuðstaðnum er meira en lítið ábótavant, og er það illa farið, þegar menn hætta að bera virðingu fyrir réttvísi og lögum. Þá er skamt eftir orðið til menningar og siðferðisþrota. 

Á vefnum gardur.is segir svo um Guðjón: 

Hvarf úr Reykjavík. Þrír menn voru settir í gæsluvarðhald, grunaðir um að vera riðnir við hvarf hans. Tveimur þeirra var sleppt nokkru síðar.

Já, þetta var allt út af einu bréfi í bréfasafni sýslunefndar. Það er ekki nema von að þetta gangi hægt hjá mér. 

Laugarás: leigulóðir 1953

Árið 1953, þegar tæpir sex mánuðir voru til þess tíma er ég hóf vegferð mína um veröldina fyrsta sinni, skilaði Skipulagsstjóri ríkisins, Zophonías Pálsson af sér teikningu af Laugarási, sem sýnir þær lóðir sem þá höfðu verið teknar á leigu. Lóðirnar eru númeraðar frá 1 - 12 í þeirri röð sem þeim var úthlutað. Þarna var hafin bygging brúarinnar á Hvítá, en enn nokkur ár í að smíðinni lyki. Knútur Kristinsson var héraðslæknir. Stefán Diðriksson á Minni-Borg var formaður oddvitanefndarinnar og árið áður voru fyrstu sumabörnin í Krossinum. Sex ára Ásta og 4 ára Sigrún Skúladætur dönsuðu um Hveratúnshektarann og biðu bróðurins í ofvæni.

Þetta ár fékk Guðmundur Einarsson frá Iðu (bróðir Sigurbjörns biskups) lóð 12 og Guðmundur Indriðason fékk lóð til nýbýlisstofnunar, Einar Ólafsson fékk annað land en það sem hann fékk síðan, Skúli Magnússon fékk leyfi til að veðsetja Hveratún.

Á teikningunni má sjá þrjá hveri. Hildarhver nyrst, næst honum Draugahver og talsvert þar fyrir sunnan Bæjarhver. Þarna var fjós og hlaða rétt norðan gamla læknisbústaðarins þar sem Jens og Matthildur búa nú. Þá lá heimreiðin að Sólveigarstöðum gegnum Hverstúnslóðina.

Ýmislegt orðið með öðrum hætti.

Rétt er að taka það fram að ég teiknaði upp teikningu skipulagsstjórans og skrifaði inn á hana.

Tungnamenn vildu kaupa

Ég hef stundum fjallað um Laugarás í þessum pistlum og ekki að ósekju. Uppsveitahrepparnir eignuðust Laugarásjörðina þegar þar var sett niður læknissetur árið 1922 og kaupin voru formlega frágengin 1923. 

Það má auðvitað velta fyrir sér hversvegna það þurfti að kaupa heila jörð, um það bil 350 hektara, fyrir læknissetur, svona í ljósi þess að núna duga 3 hektarar vel fyrir alla þessa starfsemi, þó hún sé orðin margfalt umfangsmeiri en fyrir einni öld.  

Jú, vissulega var gert ráð fyrir því þá, að héraðslæknirinn framfleytti sér og sínum með búskap til hliðar við læknisstörfin, en fyrr má nú aldeilis fyrrvera.

Laugarásjörðin var sem sagt keypt að þar byggt læknissetur.  Árið 1946 hætti héraðslæknirinn að vera bóndi í hjáverkum og síðan hefur hreint engin augljós ástæða verið fyrir því að Laugaráshérað eigi þessa jörð, enda Laugaráshérað ekki til lengur. Það hljóta samt að vera ástæður fyrir því að enn í dag eiga uppsveitahrepparnir jörðina.

Ástæða þess að ég fjalla aðeins um þetta hér og nú, er, að í morgun sýndi Facebook mér minningu frá þessum degi fyrir fjórum árum. Þar er um að ræða pistil sem ég skrifaði, í tilefni af því að sveitarstjórn Skeiða- og Gnúpverjahrepps hafði samþykkt þá skoðun að eðlilegt væri að hrepparnir seldu jörðina.

Seld eða leigð 

Síðan þá er ég orðinn nokkru vísari um þessi mál.

Oddvitanefndin, það er að segja, nefnd oddvitanna sex í uppsveitunum (Biskupstungnahrepps, Hrunamannahrepps, Gnúpverjahrepps, Skeiðahrepps, Grímsneshrepps og Laugardalshrepps) stýrði málum í Laugarási og hittist á fundum einu sinni til tvisvar á ári að jafnaði í því skyni. Þessir félagar fjölluðu þar um stór og smá mál og ég dreg ekki úr því, að án öflugrar aðkomu þessara sex hreppa að uppbyggingu heilsugæslustarfsemi í Laugarási, væri staðan í þeim málum líklega önnur nú.

En Laugarás stækkaði og starfsemi heilsugæslunnar bólgnaði stöðugt. Þar kom að oddvitanefndin kaus undirnefndir, eða stjórnir til að sinna daglegum rekstri heilsugæslunnar og hitaveitunnar í Laugarási. Oddvitarnir héldu áfram að hittast á árlegum fundum og fengu þar skýrslur um starfsemina. 

Þar kom, árið 1979 nánar tiltekið, að þeir komust að þeirri niðurstöðu og það væri sennilega engin ástæða  til þess að þeir væru að reka hitaveitu Laugarási og vildu að Tungnamenn tækju  hana að sér, en þá kom fram einkar áhugaverð tillaga frá Tungnamönnum: 

Gísli Einarsson [oddviti Biskupstungnahrepps] ræddi þessi mál, og vildi hann ræða þessi mál á breiðari grundvelli. Hann sagði að Biskupstungnahreppur vildi gjarnan að þessi mál yrðu tekin vel í gegn og hitaveita verði ekki tekin út úr sér, heldur tæki hreppurinn við öllum eignum héraðsins – nema læknamiðstöðina og þær lóðir sem það þyrfti á að halda – og hitaréttindum.
Gísli gerði að tillögu sinni, að Biskupstungnahreppur tæki jörðina á leigu eða keypti hana. (fundargerð 07 04 1979)

Með þessari tillögu fór allt á hreyfingu. Það var fjallað um málið í öllum hreppsnefndum og Tungnamenn beðnir að setja fram "einhverjar hugmyndir eða tilboð um leigu eða kaup á jörðinni, sem gætu orðið umræðugrundvöllur hjá hreppsnefndum hinna hreppanna." (fundargerð 20 07 1979).

Svo leið eitt ár og hreppsnefndirnar höfðu fjallað enn meira um þetta stóra mál:

Svör hreppsnefndanna voru öll jákvæð hvað varði leigu, en sumar töldu sölu varla koma til greina að svo komnu máli.    Fram kom á fundinum að Hagsmunafélag Laugaráss mælir með að Biskupstungnahreppur taki jörðina á leigu. (fundargerð 11 06 1980)

 Í fundargerð hreppsnefndar Biskupstungnahrepps í framhaldinu kom fram að Skeiðahreppur, einn hreppanna hafi ekki viljað selja jörðina. Ég get ímyndað mér að meginástæðan fyrir afstöðu Skeiðahrepps hafi verið, að oddviti Skeiðamanna, Jón  Eiríksson í Vorsabæ, var nánast allt í öllu í Laugarási í áratugi og hafði sterkar taugar til jarðarinnar. 

Hér er svo einnig samþykkt Hagsmunafélags Laugaráss, sem vísað er til:

Aðalfundur Hagsmunafélags Laugaráss haldinn 2. júní, 1980, skorar á hreppsnefnd Biskupstungna að stefna að því af fullum einhug, að taka jörðina Laugarás á leigu með réttindum og skyldum, af læknishéraðinu.

Ekki treysti ég mér til að segja til um hversvegna Hagsmunafélagið kaus að ganga ekki alla leið og skora á Birskupstungnahrepp að kaupa jörðina. Mögulega taldi fólk þann möguleika ekki vera uppi á borðinu og valdi því þann sem meiri líkur voru á að gengi í gegn. Hugsanlega leit það málið þannig að betra væri að hafa hina hreppana í bakhöndinni, ef  Biskupstungnahreppur sinnti Laugarási ekki sem skyldi.  Hvað veit ég svo sem? 

Það varð svo úr, að Biskupstungnahreppur tók Laugarásjörðina á leigu, og samningur um það var undirritaður þann 6. maí 1981. 

Hagsmunir

Voru það með einhverjum hætti hagsmunir hreppanna, sem réðu því að þeir ákváðu að selja Laugarásjörðina ekki?

Ég leyfi mér hér að setja fram tvær tillögur að ástæðum fyrir því að hrepparnir töldu sig hafa hag af því að halda jörðinni í sinni eigu:

1. Hrepparnir sáu fyrir sér, að þeir myndu mögulega í framtíðinni sameinast og sáu í hendi sér að við slíka sameiningu yrði Laugarás sá staður þar sem stjórnsýsla í nýju sveitarfélagi yrði, auk annarra þjónustustofnana sveitarfélagsins og ýmiss konar atvinnustarfsemi. Þeir litu svo á að það myndi auðvelda sameiningu hreppanna, ef þeir ættu allir saman stað sem væri í hjarta uppsveitanna.

2. Hrepparnir voru á þessum tíma að byggja upp eigin þéttbýlisstaði þar sem þeir komu fyrir stjórnsýslu og opinberri þjónustu. Þeir voru áfram um að byggja upp hver hjá sér og óttuðust að ef þeir seldu Laugarásjörðina myndu þeir missa stjórn á því hvernig þróun byggðarinnar þar yrði. Þeim stóð, sem sagt, ógn af Laugarási og mögulegri uppbyggingu þar.

------------------------------

Hvor þessara tillagna minn aer nær lagi, hef ég ekki hugmynd um, þó sannarlega gruni mig hitt og þetta.

Sérann, stungan og lögbrotið.

Það var einmitt þegar ég var að byrja að sannfærast um, að ég væri ekki til lengur, að allt tók að gerast. Ég ætla ekki að fjölyrða um þakklæti mitt og léttinn sem felst í því að uppgötva að maður er til; hluti af samfélaginu, virkur þátttakandi í göngunni milli fæðingar og dauða; eitthvað meira en algert núll. 

Ég enduruppgötvaði tilveru mína nú á síðustu dögum og er því upprisinn til hópsins telst vera menn með mönnum. 

Þetta byrjaði með því að við fD ákváðum að skipta um bíl, en eins og þeir sem mig þekkja, þá er ég ekkert sérstaklega fljótur til þegar framkvæmdir eru annars vegar.  

Allavega létum við verða af því að kíkja á bílsölu í bænum, svona til að sjá hvaða möguleikar voru í stöðunni. Ef einhver stefna var fyrir hendi þá snérist hún um að skella sér á einhvern "nýjan úr kassanum", sem við gætum kinnroðalaust ekið um vegi landisns næstu árin, en eins og við öll vitum þá mun þrengja æ meira að hreinum jarðefnaelsneytisknúðum bifreiðum, fyrr en nokkurn grunar.  Aðspurður um hve langan tíma það tæki að fá nýjan bíl, kvað sölumaðurinn það geta tekið allt að þrem mánuðum ef sérviska okkar í vali á hinu og þessu væri þess eðlis að slík bifreið væri ekki til á landinu. Ekki ætla ég að hafa um það mörg orð, svo sem, en við fengum að prófa einn, "konubíl" í merkingunn að kona hafði átt hann, ekinn örfáa kílómetra. Það skipti engum togum, að við ókum heim daginn eftir á "séranum", sem ég hef kosið að kalla gripinn.

Það næsta sem gerðist, eftir að ég hafði þurft að sitja undir nánast stanslausri gagnrýni fD á heilbrigðisyfirvöld hér á svæðinu, vikum saman, í svo miklum mæli, að ég var sjálfur farinn að trúa því að ég hefði dottið úr þjóðskrá, að í símann komu skilaboð um að ég skyldi mæta á tilteknum stað á tilteknum tíma þann 29. apríl til að fá í upphandlegginn Astra Zeneca bóluefni við Covid-19.

Þegar þarna var komið var nú farin að léttast á mér brúnin og ég byrjaður að vera til aftur. Ég var farinn að sjá aftur til sólar og lét vaða út í sólstofu eins og hinir öldungarnir hér í umhverfi mínu. Leyfði orkugefandi geislum sólar að baka mig, þó vissulega passaði ég mig á því, að sýna ekki allt (eða of mikið), því það hefði getað valdið umferðaröngþveiti hér fyrir framan.

Svo er að segja frá því tilviki þegar ég sannfærðist endanlega um tilveru mína að morgni þessa sólardags, en þá vorum við fD á leið úr stórverslun við Ölfusárbrú. Í baksýnisspegli sérans birtist þá lögreglubifreið, sem olli því að góð ráð urðu dýr. Það er nefnilega þannig, að til þess að komast heim til okkar úr ofangreindri átt, er um tvennt að ræða: annaðhvort að beygja yfir óbrotna línu, í veg fyrir umferðina sem á móti kemur (og brjóta þannig lög), eða aka langar leiðir, snúa þar við og koma að innkeyrslunni úr hinni áttinni. Með lögreglubifreiðina á hælunum, var tekin ákvörðun í skyndi, um að brjóta ekki lögin, heldur aka langar leiðir til að koma réttu megina að. Til þess að komast hjá mögulegum sektum tilgreini ég ekki hér, hvernig ég fer alla jafna heim til mín við þessar aðstæður. 

Þarna  var ég, tvísannfærður um að ég væri til sem virkur  einstaklingur í samfélaginu, ákveðinn í að kalla ekki fram þriðju staðfestinguna, umkringdur blikkandi ljósum lögreglunnar í Árnessýslu.

Það er ágæt tilfinning að vera til.

Eyðistaður, umlukinn miðaldamyrkri.

Skálholt 1948 (mynd Guðfinna Hannesdóttir)

"Það er eins og miðaldamyrkrið umlyki Skálholtsstað. Skálholt er að verða eyðistaður þar sem nokkrir trúaðir menn biðja til guðs." Svo kemst Guðni Ágústsson, fyrrverandi ráðherra og alþingismaður, að orði í Dagskránni þann 14. apríl, 2021. Þarna er Guðni að fjalla um myndarlega uppbygginguna í Haukadal og telur að rétt væri að Skálholti verði komið í umsjá Haukdælinga, öfugt við það sem áður var.

Það er fjarri mér að fara að fjargviðrast yfir þessum orðum stjórnmálamannsins, enda eru stór orð sú leið sem þeir hafa til að ná athygli og eru vanir því að á orðum þeirra sé ekki tekið sérlega mikið mark oft á tíðum.  Skoðun Guðna er vel þess virði að velta fyrir sér. 

Hefur ekki tekist að endurreisa Skálholt til þess vegs og virðingar sem staðurinn á skilið, svona í ljósi sögu þessa mikla staðar sem miðstöðvar trúar og valds um aldir? Sé það niðurstaðan að Skálholt sé "að verða eyðistaður, umlukinn miðaldamyrkri" hlýtur að þurfa að velta fyrir sér mögulegum ástæðum þess og komast að niðurstöðu um hvort það er kannski sá stallur sem Skálholt á að vera á.

Niðurlægingartími (þarf ekki endilega að lesa)

Eigendurnir

En fyrst aðeins um sögu Skálholt frá því jörðin komst í eigu Hannesar Finnssonar biskups árið 1785, þar til ríkið eignaðist jörðina árið 1935.

Þegar Hannes biskup lést árið 1796 tók ekkja hans, Valgerður Jónsdóttir (1771-1856), sem var 32 árum yngri en Hannes, jörðina í arf. Eftir lát hennar árið 1856 gekk jörðin til dóttur hennar og Hannesar, Þórunnar (1794-1886). Við lát hennar varð jörðin eign sona hennar Árna (1828-1907)  og Steingríms (1831-1913) Thorsteinssona. Árni var landfógeti og Steingrímur eitt þjóðskálda okkar.  Ég er reyndar ekki orðinn alveg viss um að Steingrímur hafi erft jörðina ásamt bróður sínum, en það mun koma í ljós. Hvað um það.

Eftir að Árni lést sat ekkja hans Sophie Christine Hannesdóttir Thorsteinsson (1839-1914) í óskiptu búi til dauðadags. 

Erfingjarnir voru þá afkomendur þeirra Árna landfógeta og Sophie, en þeir voru:

Hannes Thorsteinsson (1863-1931), Árni Thorsteinsson (1870-1962), tónskáld, Þórunn Ziemsen Thorsteinsson (1866-1943)  og börn Sigríðar Thorsteinsson (1872-1905) Árni Pálsson (1897-1970) og Kristín Pálsdóttir (1898-1940).

Þegar ríkið keypti jörðina voru eigendur hennar svo þessir:

1/3 hluti: Þórunn Árnadóttir Siemsen Thorsteinsson (1866-1943) dóttir Árna landfógeta.
1/3 hluti: Árni Thorsteinson (1870-1962) tónskáld, sonur Árna landfógeta.
1/6 hluti: Árni Pálsson (1897-1970), sonur Sigríðar Árnadóttur Thorsteinson.
1/6 hluti: Kristín Pálsdóttir (1898-1940), dóttir Sigríðar Árnadóttur Thorsteinson.

Valgerður biskupsekkja bjó í Skálholti til 1816, en eftir það bjuggu þar leiguliðar á tveim hálflendum, sem voru kallaðar vesturbær og austurbær. Ekki hefur mér tekist að finna út, endanlega hvor bærinn var hvað, en það skiptir nú ekki öllu máli í þessu samhengi. Hinsvegar tel ég að tíminn frá því biskupsstóllinn var fluttur "í bæinn" 1786, og þar til ný dómkirkja var vígð 1963, hafi verið mesti niðurlægingartími í sögu Skálholts. Kirkjan sinnti staðnum ekki og þar var ekki einusinni prestssetur. Á þessum tíma þjónuðu prestar á Ólafsvöllum eða Torfastöðum þessum  mikla stað. Hvernig mátti þetta vera? 

Ábúendurnir

Ég þykist vera búinn  að taka saman lista yfir leiguliðana í Skálholti á þessum tíma. Þarna var bæði fólk sem rak myndarbú og fólk sem miður gekk í baslinu. Þessi listi lítur svona út:  

Vesturbær

1816-1833 Jón Jónsson og Rannveig Jónsdóttir
1833-1860 Eiríkur Jónsson og Guðrún Bjarnadóttir
1860-1874 Erlendur Eyjólfsson og Margrét Ingimundardóttir
1874-1880 Þórður Halldórsson og Margrét Ingimundardóttir
1880-1883 Ingimundur Erlendsson og Guðfinna Erlendsdóttir
1883-1900 Grímur Eiríksson og Guðrún Eyjólfsdóttir
1900-1911 Skúli Árnason og Sigríður Sigurðardóttir
1911-1927 Skúli Árnason og Steinunn Sigurðardóttir (bústýra)
1927-1939 Jörundur Brynjólfsson og Þjóðbjörg Þórðardóttir (Skálholt verður eitt býli)

Austurbær

1816-1834 Jón Jónsson og Halla Magnúsdóttir
1834-1862 Ólafur Helgason og Ingiríður Einarsdóttir
1862-1870 Ingiríður Einarsdóttir og Helgi Ólafsson(sonur hennar)
1870-1877 Helgi Ólafsson og Valgerður Eyjólfsdóttir
1877-1897 Einar Kjartansson og Helga Hjörleifsdóttir
1897-1901 Guðmundur Erlendsson og Þórunn Stefánsdóttir
1901-1911 Jón Bergsson og Hallbera Jónsdóttir
1911-1916 Marel Halldórsson og Valgerður Vigfúsdóttir
1916-1919 Jón Gunnlaugsson og Jórunn Halldórsdóttir
1919-1922 Jón Gunnlaugsson
1922-1939 Jörundur Brynjólfsson og Þjóðbjörg Þórðardóttir
1939-1948 Jörundur Brynjólfsson og Guðrún Helga Dalmannsdóttir
1948-1950 Eyþór Einarsson og Guðfinna Dagmar Hannesdóttir (bústýra)
1950-1993 Björn Guðmundur Erlendsson og Ingunn María Eiríksdóttir

Nú má ég.

Á vígsludegi hinnar glæsilegu dómkirkju, þann 21. júlí, 1963, afhenti kirkjumálaráðherra, dr. Bjarni Benediktsson, þjóðkirkjunni Skálholt til varðveislu og eflingar kristninni í landinu. 

Við getum staldrað við og velt fyrir okkur hvort það hafi verið rétt. 

Hvernig átti þessi staður að verða til eflingar kristninni í landinu? 

Hvernig hefur til tekist? 

Hefur kirkjunni tekist að efla kristnina í landinu, með húsinu og jörðinni sem henni voru færð í hendur á vígsludeginum? 

Er hægt að halda því fram að kirkjan hafi staðið sig í stykkinu, sem eigandi og ábyrgðaraðili staðarins? 

Það er ekki nóg að byggja hús. Fleira verður að koma til.

Þar sem ég er ekki stjórnmálamaður, treysti ég mér ekki til að slá hér um mig með stóryrðum um málefni Skálholtsstaðar, en mér finnst að framundan megi greina bjartari tíma á staðnum. 

Þrennskonar Skálholt.

Kirkjustaðurinn

Það fer ekki á milli mála, að í Skálholti er ein þriggja dómkirkna á Íslandi. Hin íslenska þjóðkirkja á að tryggja það að frá staðnum berist boðskapurinn sem hún stendur fyrir. Henni ber, í samræmi við hlutverk sitt, að efla staðinn sem kirkjustað, ekki bara gagnvart þeim fáu sálum sem í nágrenninu búa, heldur meðal þjóðarinnar allrar. Ekki lítil ábyrgð það. 

Skálholtshátíð er haldin á hverju sumri en ég fæ ekki séð að þar fyrir utan sé mikið um stórar kirkjulegar athafnir í Skálholtsdómkirkju. Ekki fæ ég heldur séð að söfnuðurinn sem kirkjuna sækir heim á öðrum dögum ársins sé ýkja stór. Það er aðallega vegna sérstakra viðburða að fólk fyllir stundum kirkjuna. Fólk safnast þar inn til að kveðja ástvini, vini eða sveitunga. Fólk sækir tónleika talsvert og fólk leggur leið sína í kirkjuna til að njóta menningar og þess andblæs sögunnar sem þar er að finna.

Sögustaðurinn

Það er okkur flestum ljóst, að Skálholt er einn merkasti sögustaður landsins. Ég ætla ekki að fjölyrða um allar þær ástæður sem má telja fram þeirri fullyrðingu til staðfestingar. Biskupssetur um aldir, vettvangur stórra atburða og skólasetur.

Menningarstaðurinn

Dómkirkjan sjálf er listaverk sem Hörður Bjarnason skapaði og altarismynd Nínu Tryggvadóttur og gluggar Gerðar Helgadóttur eru einstök trúarleg verk. Gjafir frændþjóða okkur  setja svip á bygginguna að innan og utan. Uppi í turni er mikið bókasafn sem bíður þess að komast í aðgengilegra húsnæði. Tónlistin fær að blómstra.

Get ég?

Hér er ég sennilega kominn að viðkvæmasta hlutanum í þessum pistli fyrsta sumardegi þessa árs. Er þjóðkirkjan, í þeirri stöðu sem hún er í samfélaginu, fær um að bera ábyrgð á Skálholtsstað og sýna honum þá virðingu sem honum ber? Aðrir eru sjálfsagt betur færir til að svara þeirri spurningu, en fyrir mig get ég sagt, að það stjórnkerfi sem staðurinn hefur búið við frá því þjóðkirkjan fékk hann í hendur, hefur ekki virkað honum í hag. Þar kemur tvennt til:

- Það hefur ekki ríkt einhugur um hvert á að stefna með staðinn. 

Það eru þeir sem vilja að hann þjóni fyrst og fremst hagsunum kirkjunnar, eða trúarinnar. 

Það eru þeir sem vilja líta á hann fyrst og fremst sem sögustað og efla hann á þeim grunni.

Það eru þeir sem sjá hann aðallega fyrir sem stað þar sem menning og listir fá að blómstra. 

Það má segja, eins og þetta hefur blasað við mér, í það minnsta, að milli þessara mismunandi áhersluþátta hafi verið, eða séu, átök sem hafa leitt til þess að fátt hefur þokast í átt til viðhalds á staðnum eða eflingar hans. Þá má jafnvel ganga svo langt að hann hafi stöðugt verið að missa þann sess sem honum var ætlaður með byggingu dómkirkjunnar.

- Þjóðkirkjan er ekki sú stofnun lengur sem hún eitt sinn var og iðkun kristinnar trúar er á undanhaldi, með þeim afleiðingum að fólk er síður tilbúið að láta fé af hendi rakna til viðhalds og uppbyggingar á stöðum eins og Skálholti, þar sem þjóðkirkjan er við stjórnvölinn.

Megum við núna?

Nú hafa verið gerðar þær breytingar á því kerfi sem vonandi tekst að verða til þess að halda áfram verkinu sem upp var lagt með gjöfinni 1963. 

Ég vona, að nú sé búið að gera þær breytingar á stjórnun mála í Skálholti, að það takist að vinna sig í áttina að þeim einhug um framtíð staðarins, sem verður að nást. Hann er alveg nógu stór til að rúma áherslur á þá þrjá þætti sem ég nefni hér fyrir ofan.

Ljósblettir

Kristján Björnsson, vígslubiskup fjallaði um málefni Skálholts í Litla Bergþór í desember síðastliðnum. hann nefnir þar ýmislegt sem gert hefur verið nú siðustu ár, það sem unnið að núna og það sem framundan er. 

Það helsta sem lokið er má segja að séu þau stóru verkefni sem voru endurgerð listglugga Gerðar Helgadóttur og altarismyndar Nínu Tryggvadóttur. Þá er búið a hreinsa upp minjasvæðið og lagfæra undirganginn sem liggur úr kirkjunni út í minjasæðið

Nú er unnið að því að móta Þorláksleið, sem mun liggja frá Þorlákssæti og allt að Þorlákshver, sem er tæplega 5 km spotti, þar sem sagan drýpur af hverju strái.

Framundan eru miklar framkvæmdir við kirkjuhúsið. Þakið verður endurgert, svo og gluggar í turnhúsi, húsið málað að utan og innan, kirkjutröppurnar fá yfirhalningu og fyrirhugað er að endurhanna alla lýsingu í kirkjunni.

Væntanleg er ný klukka í stað þeirra sem féll og brotnaði.

Biskupshúsið, sem nú kallast Gestastofa eða Gestahús hefur verið endurhannað til að mæta nýju hlutverki, sem móttökustaður fyrir ferðamenn, bókasafn og prentsögusetur.

Fyrir utan Þorláksleið, er framundan mikil skógrækt í samvinnu Skógræktarfélags Íslands og Kolviðar, svo hefur verið settur kraftur í að selja veiði í Brúará og Hvítá.

Þeta er svona listi yfir hitt og þetta sem segja má um stöðu staðarins núna. Vísast mætti nefna ýmislegt fleira.

---------------------

Ég hef að undanförnu verið að öðlast meiri trú á að það takist að gera Skálholt að þeim stað í hugum fólks að það afgreiði hann ekki sem eyðistað í miðaldamyrkri, þar sem nokkrir trúaðir menn biðja til Guðs. Hann á meira skilið.

Gleðilegt sumar og þakkir mínar til ykkar, sem hafið látið það eftir ykkur að renna yfir pistla mína á þessum vettvangi.

Nýr mánuður, nýtt vor

Villingarnir undirbúa atriði sitt,
fyrir nokkrum dögum

Ítalir tóku upp á því þegar kórónuveirufaraldurinn stóð sem hæst hjá þeim á vordögum á síðasta ári, að létta hver öðrum lundina með því að safnast út á svalir og syngja, hver fyrir annan. Ýmsir listamenn tróðu upp færðu fram allt það besta sem þeir höfðu að bjóða. Þessi siður breiddist síðan jafnvel til Íslands og naut talsverðrar hylli, þegar verst lét. 

Nú er aftur komið vor og páskahátíð handan við hornið, en enn setur kórónuveiran okkur skorður og þau okkar sem ekki viljum veltast á gosstöðvarnar, er ekki um annað að ræða, en beita hugmyndafluginu til að reyna að leyfa vorinu að umfaðma okkur. 

Þar sem við fD getum með engu móti hugsað okkur að láta ekki gott af okkur leiða, þegar og þar sem brýnust er þörfin, höfum við ákveðið að  létta lund Selfyssinga eftir megni. 

Þar sem við búum við aðstæður, sem fáir eiga kost á að njóta, ætlum við að efna til lítillar, en mikilvægrar vorhátíðar í útistofunni okkar klukkan 16.00 í dag, en þá verður gustlokunin dregin frá og borin verða fram, fyrir nágranna, gesti og gangandi, fjölbreytt atriði, sem við höfum verið að undirbúa nú á fyrsta ársjórðungi.

Fyrir utan það að tveir félagar úr Skálholtskórnum, tenór og sópran, munu flytja nokkra dúetta og einsöngsatriði (það eru nú að koma páskar), höfum við fengið til liðs við okkur nokkrar stórkanónur og þar má t.d. nefna þessar:

Hljómsveitirnar Mána og Skítamóral, sem munu flytja saman og sitt í hvoru lagi órafmagnaða (unplugged) dagskrá, með öllum þekktustu smellum sínum gegnum tíðina. Þessar hljómsveitir hafa lofað okkur að flytja, í það minnsta eitt frumsamið lag hvor. 

Þarna mun einnig koma fram pönkhljómsveit (gjörningahópur) sem var afar þekkt á sínum tíma, fyrir einstaklega frjóa nálgun að pönkinu, en þetta er hvorki meira né minna, en undan sveitin Villingarnir. Þessir félagar eru engum öðrum hljómsveitum líkir og munu án efa snerta strengi í hjörtum okkar, gömlu pönkaranna.

Til að slá síðasta tóninn, höfum við undirstungið bæjarstjórnina í Árborg og Vegagerð ríkisins, með að senda fulltrúa sína til að tilkynna opinberlega, formlega, um sameiginlega ákvörðun sína, sem tengist nýrri gangbraut yfir Austurveginn.

Eins og fyrr segir hefst þessi hátíð kl. 16.00 með setningarathöfn. Þá mun hvert atriðið taka við af öðru, allt til kl. 17.00, þegar gustlokunin verður dregin fyrir aftur og kófið heldur áfram, eins og áður, nema bara miklu skemmtilegra. 

Það þarf ekki að taka það fram, en sóttvörnum verður fylgt til hins ítrasta og hefur hvert smáatriði verið borið undir sóttvarnaryfirvöld, jafnvel þó margir þeirra sem fram koma séu þegar búnir að fá, í það minnsta fyrri skammtinn af Astra Seneca eða Pfizer Biontech.

Ákveðið hefur verið að Austurvegi verði lokað þann tíma sem þessi uppákoma stendur yfir, og umferð verður beint um Suðurhóla á meðan.

Njótum þessa fyrsta dags apríl mánaðar með frábærri skemmtun - kíkjum svo á þetta gos einhverntíma síðar.

Uppfært 1. apríl, kl. 16.30:

Ef svo ólíklega skyldi vilja til að einhver hafi talið sannleikskorn í textanum hér fyrir ofan, þá skal þess getið að hann var settur saman í tilefni dagsins.

Hún Jóra

Jórunn hét stúlka ein; hún var bóndadóttir einhvers staðar úr Sandvíkurhrepp í Flóanum; ung var hún og efnileg, en heldur þótti hún skapstór. Hún var matselja hjá föður sínum. Einhvern dag bar svo við, að hestaat var haldið skammt frá bæ Jórunnar; átti faðir hennar annan hestinn, er etja skyldi, og hafði Jórunn miklar mætur á honum. Hún var viðstödd hestaatið og fleiri konur; en er atið byrjaði, sá hún, að hestur föður hennar fór heldur halloka fyrir. Varð Jórunn svo æf við það og tryllt, að hún óð að hinum hestinum og reif undan honum lærið; hljóp hún þegar með það, svo ekki festi hönd á henni, upp að Ölfusá hjá Laxfossi, þreif þar upp bjarg eitt mikið úr hömrunum við ána og kastaði því nálega út á miðja á; síðan hljóp hún yfir á stillum þessum og mælti um leið:

"Mátulegt er meyjarstig;
mál mun vera að gifta sig."

Heitir þar síðan Tröllkonuhlaup, aðrir segja Jóruhlaup. Þar hélt hún upp Ölfus, austan undir Ingólfsfjalli, og upp í Grafning, uns hún kom að hamragili því, sem liggur vestur úr Grafningi, skammt frá Nesjum; eftir því fór hún og linnti ekki á, fyrr en hún kom upp í Hengil. Þar tók hún sér bólfestu, og er þar síðan kallaður Jóruhellir, og varð versta tröll og grandaði bæði mönnum og málleysingjum.

Þetta er fyrri hluti þjóðsögunnar um Jóru, en eðli máls samkvæmt er ég á kafi í því þessi missirin, að kynna mér nánasta umhverfi mitt og á sannarlega margt ólært. 

Þegar kemur að þjóðsögum vantar yfirleitt talsvert upp á að þær megi færa upp á raunverulegar aðstæður og maður bara sættir sig við það, enda eru þessar sögur þjóðsögur, eða ævintýri, sem lúta allt öðrum lögmálum en það sem maður gæti sætt sig við með góðu móti í daglegum veruleika - þær eru frekar trumpískar, ef svo má að orði komast.

En aftur að sögunni um Jóru.

Margar spurningar vakna eðlilega við lestur þessarar sögu og hér læt ég gossa þær helstu sem mér koma í hug núna:

- Hvar er þessi Laxfoss, sem nefndur er í sögunni? Er hann kannski Selfoss?

- Hvar hefði Jóra getað fundið "bjarg eitt mikið" hérna sunnan ár, hvað þá hamra, á öllu þessu sléttlendi?

-"kastaði því nálega út í miðja á" - Jóruklettur er miklu nær norðurbakkanum, en hann kann að hafa flust til í jarðskjálftum síðan þetta var.

- Segjum sem svo, að Jóra hafi getað stokkið af bakkanum sunnan megin og út í Jóruklett. Hvernig í ósköpunum datt henni síðan í hug að stökkva alla leið út í Hlaupklett, sem er í það minnsta  fimmföld sú vegalengd sem hún hafði stokkið yfir á Jóruklett? Hversvegna stökk hún bara ekki yfir á árbakkann?

Þannig er, að í framhaldi af færslu sem ég kom fyrir á Fb fyrir nokkrum dögum, þar velti ég fyrir mér nafninu á klettum sem ég hafði þá nýlega gengið á. Þarna var mér tjáð að þessir klettar kölluðust Hlaupklettur. Í framhaldi af því fékk ég síðan upplýsingar um, að nafnið væri til komið vegna þess að Jóra hefði stokkið á hann af Jórukletti, með lærið af hrossinu. Þetta seinna stökk Jóru virðist mér vera harla órökrétt.

- Hversvegna stökk Jóra bara ekki yfir Ölfusá þar sem brú var sett síðar? Þar yfir er nú ekki langur spotti, miðað við þau tröllastökk sem hún valdi til að komast yfir ána.

---------

Ætli ég láti ekki staðar numið hér, í þeirri von að þetta verði ekki til þess að sagan um Jóru missi gildi sitt í hugum fólksins sem þetta les.