Sólsetur í uppsveitum (2)

Þetta er framhald af þessum pistli.

Það er aðrir færari en ég til að reikna út hver þörfin er fyrir dvalar- og hjúkrunarheimili í uppsveitum Árnessýslu, en Ríkisendurskoðun vann skýrslu um þessi mál 2012 og þar kemur fram að fjölda dvalarrýma á Suðurlandi fækkaði um 43% á milli áranna 2006 og 2011. Það blasir síðan við að öldruðum mun fjölga mjög á næstu árum. Þetta er orðið áhyggjuefni, ekki síst hjá fólki á mínum aldri, tilheyrandi einhverri fjölmennustu kynslóð sem gist hefur þessa jörð: barnasprengukynslóðinni eftir seinni heimsstyrjöld.

Hvað um það, eins og fram kom hjá mér í fyrsta hluta þessara skrifa þá voru íbúar í uppsveitum, sem voru 70 ára og eldri þann fyrsta janúar í fyrra, 294. Á Suðurlandi öllu voru 2011 41.5 dvalarrými á hverja 1000 aldraða (67 ára og eldri). Þá hafði dvalarrýmum fækkað um 43% á 5 árum, en íbúum sem voru 67 ára eða eldri hafði fjölgað um 16% á sama tíma.

Ég ætla ekkert að rökstyðja það frekar, en mér sýnist mikil þörf vera á að byggja upp dvalarheimili fyrir aldraða, í einhverri mynd á þessu svæði okkar. Verkefni af þessu tagi þarf að fara að ræða af fullri alvöru, en mér vitanlega hafa umræður um stofnun af þessu tagi ekki verið fyrirferðarmikil allt frá því horfið var frá íbúðunum sem til stóð að byggja í Laugarási fyrir um 20 árum.

Það er sjálfsagt ýmislegt sem stendur í veginum fyrir því að samfélag sem telur tæplega 3000 íbúa treystir sér ekki til að ráðast í verkið. Ég ætla að vona að stærsta ástæðan sé tregða af hálfu ríkisins, en ég hef séð  (bygging hjúkrunarheimilis í Kópavogi 2010) að hlutur ríkisins í byggingakostnaði sé 85% en hlutur viðkomandi sveitarfélags/sveitarfélaga 15%.
Ef ástæður fyrir því að ekki er unnið að þessum málum er áhugaleysi meðal sveitarfélaganna í uppsveitum þá er það eitthvað sem mikilvægt er að vinna í.

Ég hef fullan skilning á því, að hvert sveitarfélaganna fjögurra í uppsveitum fyrir sig, vilji helst fá dvalar og hjúkrunarheimili sem næst sér, á Flúðum, í Brautarholti eða Árnesi, á Borg eða á Laugarvatni eða í Reykholti. Það verður hinsvegar að byrja á því að meta hvort slíkt er mögulegt. Augljóslega væri það ekki svo, nema eitthvert sveitarfélaganna hreinlega næði verkefninu til sín á meðan hin fengju það ekki.
Það er aðeins einn staður í uppsveitum sem ætti að geta verið nauðsynleg málamiðlun, en það er Laugarás og ástæður þess eru þessar helstar:

a. Sveitarfélögin eiga Laugarásjörðina saman.
b. Heilsugæslustöð fyrir uppsveitirnar er í Laugarási.
c. Það eru til góðar lóðir undir þessa starfsemi í Laugarási.
d. Frá þrem þorpum í uppsveitum er jafn langt í Laugarás, um það bil 25 km. Frá öðrum styttra.

Ef fólk er tilbúið að sættast á það, að besti kosturinn, dvalarrými fyrir aldraða í eigin þéttbýliskjarna, sé ekki raunhæfur, þá verður varla framhjá því litið að Laugarás er sá kostur sem næstur hlýtur að koma.

Ef mönnum (sveitarstjórnarmönnum og þeim sem um véla eða vilja hafa á þessu skoðanir) líst ekki á að byggja upp dvalar- og hjúkrunarheimili í Laugarási, þá langar mig afskaplega mikið að heyra helstu ástæður fyrir því.  Mér finnst alveg kominn tími til, með stórbættum samgöngum, að sveitarfélög í uppsveitum sameininst aftur um að tiltekin grunnþjónusta, sem hvert þeirra fyrir sig á erfitt með að standa undir, verði sett í Laugarás.

Auk þessa legg ég til að sveitarfélög í uppsveitum Árnessýslu sameinist. Það er löngu tímabært.

Sólsetur í uppsveitum (1)

Svokallaðar uppsveitir Árnessýslu telja 4 sveitarfélög: Hrunamannahrepp með 784 íbúa þann 1. janúar 2013, Skeiða- og Gnúpverjahrepp með 504 íbúa, Bláskógabyggð með 897 íbúa og Grímsnes- og Grafningshrepp með 422 íbúa.  Þetta þýðir að þann 1. janúar 2013 var heildarfjöldi íbúa í uppsveitum 2607. Af þessum 2607 voru 514 60 ára eða eldri, 270 karlar og 244 konur.  239 voru 70 ára eða eldri.  Það er auðvitað alltaf hægt að leika sér með tölur  og velta fyrir sér hver fjöldi þeirra sem verður á eftirlaunaaldri verður eftir 10 ár. Það ætla ég ekki að gera og tel að þær tölur sem ég hef nefnt hér gefi nokkuð skýra vísbendingu um þann fjölda sem verður á þeim aldri, á hverjum tíma, sem þeir þurfa að huga að einhverjum úrræðum vegna síðustu ára sinna í jarðlífinu.
Fyrir þá 239 sem voru 70 ára eða eldri þann 1. janúar 2013 sýnist mér að þessi úrræði séu fyrir hendi þegar að þeim tíma kemur, að fólk þarf meiri þjónustu vegna aldurs:

Bláskógabyggð:  12 íbúðir (4 á Laugarvatni og 8 í Reykholti).
Hrunamannahreppur: 6 íbúðir
Skeiða- og Gnúpverjahreppur:  4 hjúkrunarrými og 8 dvalarrými.

Þegar þetta allt er talið saman sé ég ekki betur en það sé pláss fyrir, að hámarki (miðað við að 2 séu hverri íbúð, sem ekki er endilega raunin) 44 einstaklinga sem ekki þurfa á stöðugri hjúkrun eða umönnun að halda og 4 sem þurfa að njóta stöðugrar hjúkrunar.  Þar með eiga 48 einstaklingar, að hámarki, kost á þjónustu í til þess ætluðu húsnæði.

Sem betur fer eiga margir þess kost að dvelja heima hjá sér æviloka, annað hvort vegna þess að þeir halda góðri heilsu til síðasta dags, eða þá að þeir eiga kost á umönnun fjölskyldu sinnar og/eða starfsmanna á vegum velferðarþjónustu.  Aðrir eiga það ekki.
Íbúar uppsveitanna sem þurfa meiri þjónustu en hægt er að veita heima við, þurfa nú margir að flytja á dvalar- eða hjúkrunarheimili utan síns heimasvæðis. Þar getur verið um að ræða Selfoss, Hveragerði, Stokkseyri, Eyrarbakka, Hellu, Hvolsvöll og jafnvel Vík eða Kirkjubæjarklaustur.

Fyrir nokkru skrifaði ég pistla hér og hér þar sem ég benti á fyrrverandi sláturhúsið í Laugarási sem heppilegan stað til að setja á stofn heimili af þessu tagi. Ég ætla svo sem ekki að endurtaka þá pistla hér, heldur halda aðeins áfram með málið, en ég hef engin viðbrögð fengið við þegar skrifuðum pistlum, enda kannski ekki von með þann fjölda lesenda sem ég hef hér.

Það svæði sem er skyggt með rauðu er umrætt land. það hallar lítillega í átt að Hvítá og við blasir Hvítárbrúin, Vörðufell, Hestfjall og jafnvel Ingólfsfjall. Í nokkurra metra fjarlægð er síðan Heilsugæslustöðin. Mér finnst að það sé alveg kominn tími til að hreyfa aftur við hugmyndum um einhverskonar dvalarheimili fyrir aldraða í Laugarási. Slíkar hugmyndir voru langt komnar um miðjan 10. áratuginn: búið að teikna byggingar, skipuleggja svæði og byggja sýningarhús, sem nú stendur í Vesturbyggð 4. Ég veit ekki nákvæmlega á hverju steytti þá, en tal að þar hafi sundurlyndisfjandinn verið á ferð.  Nú sjá menn hverju hann fær áorkað. Lítið hefur þokast í þessum málum hér í uppsveitum síðan.

Hér til vinstri er úrklippa úr Litla-Bergþór frá 1994 þar sem fjallað var um  þjónustuíbúaðakjarnann sem fyrirhugaður var. Vissulega voru þarna á ferð aðrar hugmyndir en ég er að ræða hér, en einhver stærstu rökin sem fram voru færð snérust um nálægðina við heilsugæsluna.
Íbúðakjarnanum var ætlaður staður þar sem RKÍ rak sumardvalarheimili fyrir börn á sjötta og sjöunda áratugnum. Hér til hægri má sjá loftmynd þar sem heimilið er merkt með rauðu, þjóðvegurinn með gulu og Hvítá með ljósbláu.




Hér til vinstri er það land sem RKÍ hafði fyrir barnaheimilið. Það er í skjólgóðri kvos með afar gott útsýni yfir Hvítá í átt að Vörðufelli, Hestfjalli og fleiri fjöllum í fjarska. Fyrir framan þetta land er Dýragarðurinn Slakki, þar sem er líf og fjör.

Þriðji möguleikinn á lóð fyrir dvalar- og hjúkrunarheimili í Laugarási er að finna fyrir norðan heilsugæslustöðina. Ég sýni það á myndinni hér til hægri..

Svo held ég áfram næst.

"'Ég er ekki morðingi í mér...."

Ég heyrði í vinkonu okkar Kvisthyltinga áðan. Hún er á áttræðisaldri.
"Veist þú hvort á að gera eitthvað?  Nú er tími til að fara á Austurvöll og berja á pottlok!"
Ég varð dálítið hvumsa við þau orð sem hún lét falla um stjórnmálaástandið þessar vikurnar í framhaldi af þessu.
"Ég er með hnút í maganum á hverjum degi af kvíða yfir því hvað gerist næst."

Ég get auðvitað tekið undir þær áhyggjus sem hún lét í ljósi. Ég get viðurkennt, að í hvert sinn sem ég lendi í því að þurfa að hlusta á málflutning þeirra sem ráða stærstu málum í landinu, þá fæ ég hnút í magann. Þennan hnút tel ég vera til kominn vegna þess að:
- mér finnst málflutningurinn einkennast af einstrengingslegri en stórlega misskilinni þjóðrembu.
- mér finnst sú stefna sem boðuð er í stórum málum gangi þvert gegn því sem getur talist skynsamlegt.
- mér blöskrar hvernig það fólk sem ég þó tel búa yfir nokkurri skynsemi innan stjórnarflokkanna tveggja, lætur gapuxana vaða yfir sig.
- mér er misboðið sem kjósanda þar sem sigurvegarar í kosningunum líta svo á að þeir hafi verið kjörnir fyrir eitthvað annað en raunin var.
- ég óttast að í krafti þess valds sem þjóðin færði stjórnarflokkunum muni verða teknar ákvarðanir sem munu hafa alvarlegar afleiðingar.
- mér finnst nokkrar helstu málpípur meirihlutans á Alþingi, skorta vitsmuni til að fást við þau mikilvægu og alvarlegu verkefni sem þeim eru falin.

Það er óþægilegt að vera með hnút í maganum dag eftir dag. Það verður samt ekki umflúið og það ber að þakka þjóðinni fyrir það. Einhver myndi segja að hún hafi fengið þá stjórn yfir sig hún vildi og sem lýsir því hvernig hún er.

Það eru að hefjast hreinsanir, það litla gagnsæi stjórnsýslunnar sem var, er að hverfa, landið stefnir í að einangrast frá nágrannaþjóðum.


Var einhver að tala um pottlok?

Laugarás: Hver? Hvenær?

Það er undarlegt hvernig aldurinn fer með mann. Ég byrjaði nú bara rólega og ætlaði að reyna að gera mér grein fyrir hvernig byggðin í Laugarási hefur þróast gegnum áratugina. Það fór fyrst eitthvað að gerast hér í kringum 1940. Allt var tiltölulega rólegt  á 6. áratugnum og frekar auðvelt að ná utan um það. Svo kom sjöundi áratugurinn (1960-70) og þá fór allt af stað: Það voru stofnuð fjölmörg ný býli og nýbúarnir fengu inni í húsum sem fyrir voru, meðan þeir voru að byggja yfir sig. Þar komu að góðum notum gamla læknishúsið, gamli bærinn í Hveratúni og Helgahús - etv fleiri. Mér væri akkur í því að fá upplýsingar um hverjir bjuggu í þessum húsum og hvenær.

Sunnlenskar byggðir eru fjársjóður þegar maður þarf að finna upplýsingar sem þessar, en síðasta uppfærða útgáfan er frá 1985. Það hefur margt gerst síðan og mig langar að komast yfir þær upplýsingar. Það ætla ég að reyna hér með, því ég veit að Laugarásbúar, gamlir og nýir kíkja stundum inn á þetta svæði.
Ég veit að ég á að vita margt að því sem ég spyr um hér fyrir neðan, en ég játa að ártöl tilheyra ekki þeim styrkleikum sem ég bý yfir.
Þið sem hafið svör við einhverjum spurninganna, eða jafnvel öllum:

Mér þætti ógurlega vænt um ef þið gætuð komið þeim til mín. Það er hægt með ýmsu móti:

1. Tölvupóstur: pallsku@gmail.com 
2. Fb.
3. Sími 8989152

Fyrir utan þær spurningar sem eru hér fyrir neðan vantar mig síðan upplýsingar um allt sem gerst hefur í nýbyggingum frá 1985. Það væri ekki amalegt að  fá þær líka.

Já þetta er mikil tilætlunarsemi, en mér finnst þess virði að prófa.

Hér koma þá spurningarnar:

Laugarás 1 (Helgahús)

Frá 1990 bjuggu þar Ásta Rut og Sveinn. Hve lengi?  Hvenær flutti Pétur Sigmarsson þangað?

Launrétt 1 (dýralæknisbústaðurinn)

Bjó einhver þar milli 1981 og 1983?

Hve lengi var Ómar Sævarsson þar og hver/ hverjir bjuggu þar þar til Helgi Sveinbjörnsson og  Hólmfríður Björg Ólafsdóttir eignuðust húsið – hvenær var það?

Ásholt

Hvenær fllutti Páll Dungal burt?

Hver er eigendasaga frá því Páll Dungal hvarf af vettvangi? Hvenær fór hann?

Hvenær kom Jóhann B Óskarsson þangað  - hve lengi var hann þar – hver á Ásholt nú?

Lyngás

Hvenær fluttu Hörður og Ingibjörg – hverjir eru eigendur nú?

Ljósaland

Hvenær fluttu Gísli Oddsson og Sigurbjörg Steindórsdóttir þaðan? Hver keypti – hvenær. Hverjir hafa búið þar síðan – hve lengi?

Ekra

Hvenær fór Þórarinn Helgason?

Hver keypti af honum og hvenær fór sá eigandi. Hvænær eignuðust Íris og Marteinn Ekru?

Teigur

Hve lengi bjuggu Ágúst Eiríksson og Ingveldur Valdimarsdóttir á Teigi? Keyptu Ingibjörg og Sebastian af þeim?

Heiðmörk

Hvenær fluttu Sævar og Kaja? Voru Ómar og Laila þá þegar komin inn í reksturinn?

Birkiflöt

Hvenær fóru Þröstur og Sigurbjörg (í seinna skiptið)?  Þá komu Gunnar og Ragnheiður – hvenær seldu þau?

Varmagerði

Hvenær fóru Hörður og Hjördís?  (Guðni Ölvers og Sigríður Erlingsdóttir kom 1984 síðar Erling og Þóra) – hvenær fóru þau? Hver tók þá við og hve lengi  voru þau? Hvenæn fluttu Skúli og Heiða þangað og hvenær fóru þau?

Hver fer nú með málefni Varmagerðis?

Akur

Maggí og Helgi vou þar til 1985 – Þá er sagt að Sverrir og Fríða hafi tekið við. Hve lengi? Hverjir aðrir komu þar við sögu? Hvenær tóku núverandi eigendur við?

Ösp

Hvenær fór Sverrir og Katí?

Hvernig hefur ábúendasaga erið síðan?

Austurbyggð C (Sem Pétur og Svandís byggðu 1981). 

Hve lengi voru þau þar? Hver eignaðist húsið?

Traðir

Georg og Brynja Byggðu garðyrkjustöðina 1980 – Hvenær fór Georg? Og hvernig er eigendasagan síðan?

Lyngbrekka

Benedikt og Ólöf eignuðust 1984. Hve lengi voru þau þarna? Tóku Jakob og Alice við af þeim?

...svo kemur örugglega meira síðar.

(myndirnar (smella til að stækka) eru frá ævintýralegri ferð í Þórsmörk 1977. Þarna geta lesendur keppst við að bera kennsl á fólkið ;))

Ég á víst bara bágt

Andstæðingar málfarsfasisma míns, snúið við áður en lengra er haldið.

Ábyrgð fjölmiðla er mikil þar sem um er að ræða viðgang og þróun íslenskunnar. Hún er því meiri vegna þess að með samstilltu átaki er búið að afgreiða alla þá sem eiga erfitt með að sætta sig við málfarslegt metnaðarleysi, sem málfarsfasista. Þeir eru orðnir nokkurskonar hrópendur í eyðimörkinni, Eiðar.


Ég hlustaði á fréttir í gærkvöld, svona eins og gerist.
Í inngangi að frétt í fréttatíma sem hófst kl. 19:30, þar sem verið var að fjalla um Þorláksbúð í Skálholti sagði þulurinn, án þess að blikna:

Miklar skuldir hafa safnast vegna byggingu Þorláksbúðar í Skálholt, en nú er ljóst....... (hér má hlusta á þetta)

Þarna er um að ræða skrifaðan texta og því ætti að vera óhætt að gera þá kröfu að hann falli að eðlilegu íslensku máli.

(Fyrir þá sem enn finnst ekkert að þessu er hér setning þar sem á eftir vegna kemur ÉG í viðeigandi falli: Miklar skuldir hafa safnast vegna mér. - hvernig hljómar það?)  

Svo hélt fréttatíminn áfram og það var sagt frá
"Goðsagnakenndum verum í Árbæjarsafni". (smella til að hlusta)
Ég tek það fram, að ég kenni viðmælandanum ekki um, heldur fjölmiðlinum. Þarna hefði augljóslega, í mínum huga, átt að benda viðmælandanum á að ekki væri málfarið nú alveg að gera sig, og síðan taka upp aftur.
Viðmælandinn sagði sem sagt:

a. "Það var Miklabæjarsólveig sem var höfnuð af presti og skar sig svoldið ítrekað........"
b. "Bjarna-Dísa frosnaði til hels"
c. "Þetta er allt svona kafað djúpt í sögur Íslands....."

Já, já, ég veit. Ýmsir munu afgreiða þetta sem hroka eða yfirlæti af minni hálfu, en ég hafna því að svo sé.
Það er mikið gert úr því að fólk eigi að hafa metnað; verk sem maður leggi metnað í skapi manni þá ímynd að það sé mark takandi á því sem maður segi og geri. Tungumálið sem maður notar, segir meira um mann en flest annað. Þarna var á ferð fær förðunarmeistari, það ætla ég ekki að draga í efa, en listaverkin sem sýnd voru guldu þess hve lýsingin á þeim var brengluð. Þarna kom til ábyrgð fjölmiðilsins, metnaðar hans og virðingar fyrir tungunni.


Og hana nú.

Forréttindi í uppsveitum.

Heilsugæslustöðin í Laugarási

Svo segir í "Sunnlenskum byggðum", eða glæpamannatalinu eins og það hefur stundum verið kallað í mín eyru:

Árið 1923 var læknissetrið í læknishéraðinu, sem þá var nefnt Grímsneshérað en síðan Laugaráslæknishérað, flutt frá Skálholti að Laugarási. Hafði þá verið byggt þar hús yfir lækninn. Var það timburhús á steinsteyptum kjallara.
...
Nýtt læknishús var byggt þar 1936. Var það notað til íbúðar fyrir lækninn og lækningastofu í um 30 ár, en þá leysti hús það, er nú er nefnt Launrétt 2, það af hólmi.

Eðlilega veit ég harla lítið um þá lækna sem störfuðu hér í Laugarási fyrir þann tíma er ég fæddist, nema Ólaf Einarsson og fjölskyldu hans. Ólafur var læknir Laugarási frá 1932-1947, eða í ein 15 ár. Hann, eins og fyrirrennarar hans í starfi stundaði búskap meðfram læknisstörfum sínum og var síðast læknirinn í Laugarási sem það gerði. Hann fékk land hérna og byggði sumarhús og plantaði trjám. Alla tíð síðan hefur fjölskylda Ólafs verið með annan fótinn hér í Laugarási og litið á staðinn sem sitt annað heimili, að ég tel.
Knútur Kristinsson tók við af Ólafi 1947 og var hér í ein 8 ár og ég man nú ekki eftir veru fjölskyldu hans hér (var 2ja ára þegar þau fóru), en hef séð myndir af mér með börnum Knúts og Huldu.
1955 gerðist Grímur Jónsson síðan læknir hér og bjó hér ásamrt Gerðu konu sinni og börnum í um 10 ár. Þann tíma man ég bara nokkuð vel, enda börnin  á aldur við mig og systkin mín. Síðasta árið sem Grímur var hér læknir, bjó fjölskyldan í nýbyggðu læknishúsinu (heilsugæslustöðinni) í Launrétt.
1967 tók Konráð Sigurðsson við embætti héraðslæknis og hann var hér ásamt fjölskyldu sinni til 1982, fyrst með konu sinni Sigrid Østeby og börnum þeirra og síðar með þriðju konu sinni Önnu Agnarsdóttur og dætrum þeirra.
Umsvifin í heilsugæslunni jukust og 1983 var ráðinn annar læknir til starfs við hlið Konráðs, en það var Guðmundur B. Jóhannsson og hann flutti ásamt eiginkonu sinni Jósefínu Friðriksdóttur og börnum í nýbyggðan læknisbústað 1972. Hann var síðan læknir  í Laugarási, með hléum til 1983.

Þegar tímabili Konráðs og Guðmundar lauk hér í Laugarási voru ráðnir til starfa Pétur Z. Skarphéðinsson og Gylfi Haraldsson. Ég man nú reyndar ekki hvor kom á undan, en það er aukaatriði.
Þeir settust hér að með fjölskyldum sínum og hafa búið hér síðan, eða í ríflega 30 ár.

Vissulega hafa fleiri læknar átt hér viðdvöl um skemmri tíma, vegna afleysinga, aðallega.

Undantekningalítið hafa þeir læknar sem hér hafa starfað þann tíma sem ég hef þurft að sækja heilsugæsluþjónustu, verið gull af mönnum og fyrir það er ég og á að vera þakklátur.

Ég held að við sem búum eða höfum búið hér í uppsveitum og fengið að njóta svo öruggrar læknisþjónustu sem raun ber vitni, getum seint ofmetið þau forréttindi.

Þá vil ég halda því fram, að sú einfalda staðreynd að hér hafi tveir læknar unnið saman í meira en 30 ár, án þess að skugga hafi borið á störf þeirra og án þess að íbúarnir hafi fengið nóg af þeim, eða þeir hvor af öðrum, sé besti vitnisburðurinn um að það sé bara allt í góðu lagi.
Mér finnst það vel sagt, sem Ásborg Arnþórsdóttir, ferðamálafulltrúi lét frá sér fara fyrir nokkrum dögum í færslu á fb:

Af gefnu tilefni vil ég segja að við eigum hér í Laugarási bestu heilsugæslu sem völ er á á Íslandi í dag, þar starfa tveir frábærir læknar og fleira gott starfsfólk. Sama hvert erindið er alltaf getum við leitað til þeirra og er vel tekið. Árið 2008 hlutu þeir "Uppsveitabrosið" fyrir frábæra þjónustu við heimamenn og þá óteljandi ferðamenn sem þeir hafa þjónað líka.

Ég neita því ekki, að í stormi undanfarinna daga; stormi sem geisaði eins og þessir venjulegu stormar í athugasemdakerfum nútíma fjömiðla. þurfti ég aðeins að taka á sjálfum mér. Mér tókst það. Ég skynja það hjá sjálfum mér og því fólki sem er í umhverfi mínu, að við erum ánægð með þá ágætu heilsugæslu sem  við njótum hér og það ágæta starfsfólk sem vinnur að því að aðstoða okkur þegar á bjátar, eins og það getur best, hvert með sínum hætti.

Loks vísa ég í skrif mín í tilefni af því að læknarnir tveir hlutu uppsveitabrosið árið 2008.

Ungur Norðmaður varð úti

Þann 6. desember, 1929 kom ungur maður, 21 árs, að Torfastöðum til frú Sigurlaugar og séra Eiríks. Hann kom austan frá Hallormsstað og fyrir lá, að hann myndi hefja störf á Syðri-Reykjum, hjá Stefáni og Áslaugu um mánaðamótin janúar febrúar, 1940. Hann fékk þarna inni á Torfastöðum í tæpa tvo mánuði sökum kunningsskapar frú Sigurlaugar og frú Sigrúnar Blöndal á Hallormsstað, en hana kallaði þessi ungi maður, Skúli Magnússon, "fóstru".
Það  hefur greinilega verið ætlun hans að skrásetja nú vel og rækilega þann tíma sem hann átti hér fyrir sunnan og hélt því dagbók um daglegt líf í eitt ár, árið 1940, svo ekki söguna meir.

Dagbókin geymir aðallega frásagnir af daglegu lífi á Torfastöðum og Syðri-Reykjum. Það sem hér fer á eftir er frásögn af einum atburði, og því sem honum fylgdi.

29. janúar, 1940
Austan gola og dálítil rigning. Þeir menn sem eru nú í vinnu hjá Stefáni eru Magnús Sveinsson frá Miklaholti, Bergur Sæm(undsson), Olav hinn norski og ég.

Færslurnar næstu daga greina að mestu leyti frá daglegum störfum, en síðan kemur laugardagurinn 17. febrúar:

Mbl. 23. febrúar

Laugardagurinn 17. febrúar, 1940
Norðaustan kaldi, bjart veður, 10°frost. Ég var í ýmsum snúningum, svo sem fægja rör, láta rúður í glugga og grafa skurði. ég fékk bréf að heiman og frá móður Hlyns.
Ólav fór upp að Efstadal.

Sunnudagurinn 18. febrúar.
Norðan og norðaustan gola og 2°frost, mikil snjókoma með morgninum.
Olav var ókominn frá Efstadal.

Mánudagurinn 19. febrúar
Norðaustan strekkingur, mikil snjókoma og fjúk er á daginn leið, en var slydda um morguninn og fremur stillt veður. Þegar við höfðum borðað morgunverð lögðum við fjórir af stað, Stefán, Jón Guðmundsson (hann kom að S.-Reykjum 31. janúar til að leggja miðstöð í gróðurhusin), Bergur (Sæmundsson) og ég til að líta eftir Olav, því að veður tók heldur að versna, snjókoman og vindurinn jókst. Við vonuðum að hann hefði aldrei lagt af stað frá Efstadal, en þorðum samt ekki annað en grennslast eftir því. Þegar við vorum koomnir norður fyrir Brúará var kl. 9.50. Við reyndum að hraða ferð okkar sem mest, en það var ekki auðvelt, því að snjórinn var mjög mikill, stöðugt kafald í mitt lær og mitti og jafnvel enn meira sumsstaðar. Okkur sóttist seint sem vonlegt var.
Þegar við höfðum gengið æði spöl áleiðis til Efstadals mættum við pilti þaðan sem fræddi okkur á því að Olav hefði farið þaðan kl 8 um morguninn og kvaðst ekki hafa þorað annað en fara á eftir honum er hann varð þess var hve veðrið var orðið ískyggilegt.
Nú leist okkur ekki á blikuna og vissum sem sagt ekki hvað gera skyldi. Snjókoman jókst enn meir, jafnframt því sem hvessti. Loks tókum við þá ákvörðun að fara vestur að Böðmóðsstöðum, því að okkur þótti líklegt að hann hefði leitað þangað, þar eð þetta var næsti bær. Eftir hér um bil tvær klukkustundir komumst við þangað (þegar sæmilegt er umferðar er þessi vegalengd farin á 20' til hálftíma) og vorum flestir orðnir þurfendur hvíldar. Eftir að við höfðum hresst okkur þar og fengið þau klæði sem okkur vanhagaði um (við höfðum ekki búið okkur nægilega vel er við lögðum af stað að heiman) lögðum við af stað sömu leið ásamt Guðmundi bónda. Ferðin heim gekk slysalaust og vorum við komnir þar um kl. 5.
Jón fór með Guðmundi til baka aftur, því að varhugavert þótti að láta einn mann vera á ferð í þessu veðri.
Þreyttir og áhyggjufullir lögðumst við til hvíldar.

Þriðjudagurinn 20. febrúar
Hvass norðaustan, snjókoma og talsvert frost. Dimmviðri var svo mikið að ekki þótti fært nokkrum manni að leita Olavs. Sátu því allir heima og gátu ekkert að gert.

Miðvikudagurinn 21. febrúar
Austan kaldi, úrkomulaust, en dálítið fjúk. Fjórir menn héðan af bæjunum fóru norður að Efstadal og vestur að Laugardalshólum til að vita hvort Olav hefði komið þangað, en svo reyndist ekki vera. Leituðu þeir síðan hér á mýrunum meðan bjart var, en án nokkurs árangurs.
Nú gerðu menn sér ekki von um að Olav væri lífs fyrst hann hafði ekki komist til þessara áðurnefndu bæja. Var nú tekið að safna lið hér í nágrenni til að leita á morgun.

Fimmtudagurinn 22. febrúar
Austan strekkingur, krapahríð. Laitað var að Olav meirihluta dagsins. Við vorum átta, sem tókum þátt í leitinni. Heim komum við án nokkurs árangurs. Eins og áður er sagt var krapahríð, enda urðum við mjög hraktir og kaldir. Á mýrunum var snjóinn ekki að sjá, en í skóginum og þar sem eitthvert afdrep var, var kafald og him mesta ófærð.
Okkur þótti fullvíst að leit yrði árangurslaus meðan þessi snjóþungi væri á þessum slóðum. Var því ákveðið að geyma hana þar til þiðnaði.

Föstudagurinn 23. febrúar.
Norðaustan gola, skýjað loft, úrkomulaust, að kvöldi var 4°frost.
Við lögðum rör í 4 og 5 (númer gróðuhúsa), en létum okkar týnda vin og félaga hvíla í sinni hvítu og friðsömu sæng, óáreittan.

Næstu daga er ekki vikið að hvarfi Olavs, en veðri lýst, svo og daglegum störfum á Syðri Reykjum.

Föstudagurinn 1. mars.
Hæg suðvestan átt, éljaveður en bjart á milli. 1°frost. Lokið var við að logsjóða miðstöðina í 4 og 5. Ég fór niður að Torfastöðum með Agli logsuðumanni.
Lík Olavs heitins fannst. Var það á svokallaðri áveitu, sem er vestur af Efstadal. Hafði hann auðsjáanlega ætlað að rekja sig með girðingu sem liggur frá grundarhúsunum í Efstadal suður að Brúará, en sökum dimmviðris tekið skakka girðingu og lent suður á áveituna.

Laugardagurinn 2. mars
Suðvestan kaldi, rigning af og til, 5°hiti. Ég batt upp tómata í 6 og lauk því.
Gröf Olavs var tekin af Bergi. Systir Olavs heitins og maður hennar komu hingað.

Mánudagurinn 3. mars
Norðaustlæg átt, bjart veður, 5°frost.
Jarðarför fór fram á Torfastöðum.

Í framhaldi af þessum lestri komst ég að því að Olav sá sem þarna lét lífið hét fullu nafni Olav Sanden og systir hans, Liv Sanden var kona Stefáns Þorsteinssonar, garðrkjufræðings í Hveragerði á þessum tíma. Þau höfðu gengið í hjónaband 1938. 1946 fluttu Liv og Stefán að Stóra-Fljóti og bjuggu þar saman til 1951, en þá lést Liv úr berklum. Stefán bjó áfram á Stóra-Fljóti til 1956. Hann lést 1997.

 Myndin er komin frá Jarle Sanden í Molde í Noregi, með aðstoð Sigrúnar Stefánsdóttur, dóttur Stefáns og Liv. Á henni eru Liv og Stefán, ásamt elstu börnum sínum, Aðalbjörgu (f. 1940), Þorsteini (f. 1938) og Guri Liv (f. 1941). Mynd: Vigfús Sigurgeirsson (1943).