Tengsl vepju og myndaleiks

Vepja (mynd Alex Máni)

 Þann 15. febrúar, 1913, birtist í blaðinu Suðurland, sem gefið var úr 1910-1917, bréf frá Páli nokkrum Jónssyni, um fugla sem hann hafði séð í Laugarási. Í sama blaði er birt svar P. Nielsen við spurningu Páls. Þarna kemur einnig við sögu einn þeirra einstaklinga sem birst hafa í myndaleik í fb-hópnum Laugarás - þorpið í skóginum.

Hér er bréf Páls og svar P. Nielsen.  Fyrir neðan er svo gerð grein fyrir persónum sem við sögu koma:

Hvaða fugl?

 Þann 15. þ. m. átti ág erindi að Laugarási. Sá ég þá einkennilegan fugl setja á hveramosanum. Hann flaug frá mér í svo sem 10 faðma fjarlægð. Hann var hvítur á bringu, dökkur á bak, með uppmjóan kamb upp úr hnakkanum, alt að því 3-4 þuml. háan. Vængirnir sýndust mér vera jafnbreiðir fram: margar flugfjaðrir jafnlangar. Að fluglagi og flughraða var hann einna líkastur tjaldinum. En ekki var hann eins stór og tjaldur, að minsta kosti ekki búkurinn. Nákvæmlega get ég ekki lýst honum. Ég var á svo hraðri ferð, að ég gat ekki gefið mér tíma til að veita honum frekara athygli.

Þann 17. þ. m. kom Guðmundur Ófeigsson[1] í Fjalli til mín, — mjög vel greindur og gætinn maður, er hafði fyrir 10 árum dvalið 5 ár í Laugarási. Ég spurði hann, hvort hann hefði ekki á þeim árum séð einkennilega fugla. Hann sagðist hafa séð þá 3 eða 4 sinnum á þeim tíma. Lýsti hann þeim með hvitri bringu og Ijósdökku baki, á stærð milli stelks og tjalds, og að öllu leyti svo, að ég heyrði að hér var um sömu fuglategund að ræða og ég hafði séð. Hann sá þá einusinni í hveralæknum (synda eða vaða?). En í honum er að jafnaði ekki nema 30-40 stiga hiti. Rödd þeirra hafði hann heyrt. Hún líktist einna helzt veiku urghljóði.

Þann 18. þ. m. (í gær) fór ég aftur að Laugarási til að forvitnast um fuglinn. Þá sá ég hann þar ekki. Ég spurði fólkið í Laugarási, hvort það hefði séð þesskonar fugla. Það hafði heyrt til þeirra undanfarna daga, en ekki veitt þeim frekar eftirtekt. Þó sagði vinnumaður, að hann hefði séð þá koma 2 saman framan yfir Hvítá fyrir fám dögum. Lýsing hans var hin sama og hjá mér að öðru en því, að hann sagði þá hafa hvítan kraga um hálsinn. — Gísli bóndi[2], sem nú hefir búið 6 ár í Laugarási, veit ekki til, að slíkir fuglar hafi komið þangað á þeim árum, fyr en nú. En hann hét að veita þeim eftirtekt og láta mig vita, ef hann sæi þá eftirleiðis.

Það er einkum einkennilegt við þessa fugla, að þeir eru svo sjaldséðir hér. Vera má raunar að þeir komi oftar en eftir er tekið, Maður verður að hafa allan hugann við nauðsynjar daglega lífsins, en leiða hjá sér alt er fjær liggur, og má ekki ámæla manni fyrir það. En þar eð þessi fuglateguhd er ókunn hér, mundi mörgum þykja gott að „Suðurland“ útvegaði upplýsingar um hana: Hvað hún heitir og hvar hún á heima og hvernig hún hagar ferðum sínum o. fl. o. fl.

Iðu 19. janúarm. 1913

Páll Jónsson. [3]

-------------

Mér hefir verið gefinn kostur á að lesa framanritaða lýsingu á fugli þessum, áður en hún var send „Suðurlandi“, - og held ég að hér sé ekki um annan fugl að ræða en þann, sem á dönsku nefnist „Vibe“, á latínu „Vanellus cristatus" og þýðir „cristatus“fugl, sem hefir kamb eða fjaðratopp á höfði. Á íslenzku nefnist hann „ísakráka“, og bendir það á, að fuglinn oftast hefir sést hér að vetrinum til, eins og líka hefir átt sér stað núna. Annað íslenzkt nafn er „Vepja“, sem auðsjáanlega er búið til úr „Vibe“, og er líklegt að Jónas Hallgrímsson á sínum tíma hafi gert það.

Ísakrákan er mjög fallegur fugl. Ennið og fjaðrakamburinn sem beygist dálítið fram, framhálsinn, efri partur brjóstsins og vængjafjaðrirnar, er alt gljáandi svart; á bakinu eru fjaðrirnar dökkgrænar með purpurag!já, bringu- og hálshliðarnar hvítar; nefið svart og fæturnir dökkrauðleitir. Á vetrin er framhálsinn hvítleitur og bakfjaðrirnar gulkantaðar. Lengdin er kringum 13".

Fuglategund þessi á heima í Norðurafríku, Suðurasíu og allri Evrópu, en verpir ekki norðar en 60° og því ekki á Íslandi. Í Danmörku, Noregi og Svíþjóð, en þó einkum á Hollandi, er fugl þessi mjög algengur og kemur fyrstur allra farfugla á vorin til þess að verpa. Snemma í apríl verpir hann 4 eggjum á stærð við lóuegg og mjög lík þeim; þau eru mesta sælgæti, ennþá bragðbetri en Kríuegg, en aftur á móti er kjötið ekki gott.

Fæðan er helzt maðkur og skorkvikindi eins og hjá mörgum öðrum vaðfuglum, ennfremur einstaka jurtategund ef þröngt er í búi.

Þótt ísakrákan eigi ekki heima hér á landi, flækist hún þó ekki svo sjaldan hingað, helzt á haustin og vetrin. Haustið 1875 sáust nokkrir fuglar í Grímsnesinu og haustið 1876 var einn (karlfugl) skotinn í Mosvallahreppi í Ísafjarðarsýslu. 1. jan. 1877 var einn (kvenfugl) tekinn lifandi í heygarði hér á Eyrarbakka, mjög aðfram kominn af sulti og kulda, og var hann drepinn samdægurs. Í maganum var ekkert annað en fáeinir smásteinar. Snemma í janúar 1879 kom hann í stórhópum og hélt sér um tíma við sjó hér sunnanlands. 2. febr. 1882 sáust 5 í Ölfusinu og var einn skotinn. 7. des. 1889 var einn (kvenfugl) skotinn hér við Eyrarbakka. Ennfremur var einn skotinn í Ölfusinu 17. febr. 1895 og seint í febrúar s. á. sáust þrír við Eyrarbakka. Áttunda marz 1901 sást einn við Stokkseyri og í miðjum desember s. á., hélt lítill hópur til við Gamlahraun. 6. marz 1907 var ungur karlfugl skotinn við Eyrarbakka og 17. jan. 1912 fanst einn með brotinn væng hér í þorpinu, hefir að líkindum flogið á símaþræðina. Norðanlands sést ísakrákan ein staka sinnum í janúar og febrúar og hefir etatsráð Havsteen skotið hana 1877, 78 og 79.

P. Nielsen[4]. 

---

[1]

Guðmundur Ófeigsson

Árið 1902 voru komin í Laugarás: Guðmundur Ófeigsson (1865-1943) og kona hans Guðríður Erlingsdóttir (1861-1936) með börn sín: Jóhann (1896-1904), Sigríði (1897-1980), sem varð síðar húsfreyja í Núpstúni í Hrunamannahreppi, Jón Erling (1899-1985), sem varð síðar bóndi á Galtastöðum og Vilborgu Þuríði (1900-1987), sem varð síðar húsfreyja í Reykjavík.
Guðmundur og Guðríður höfðu þá verið á Fjalli á Skeiðum en síðar bjuggu þau á Galtastöðum í Gaulverjabæjarhreppi. Þau voru í Laugarási til ársins til 1908 og Guðmundur var þar bóndi fyrstu tvö árin, en síðan bar hann titilinn húsmaður. (laugaras.is) 

[2]

Gísli og Sigríður (mynd úr Litla Bergþór)

Árið 1907 voru komin í Laugarás Gísli Guðmundsson (1876-1959) bóndi og Sigríður Ingvarsdóttir (1882-1972) kona hans með soninn Erlend (1907-1997).
Annað barn þeirra Gísla og Sigríðar fæddist í Laugarási árið 1909 og hlaut nafnið Jónína Þorbjörg (1909-1979).
Gísli og Sigríður fluttu úr Laugarási 1916 í Úthlíð og Hrauntún í Bisk.
Erlendur varð bóndi í Úthlíð og sjómaður og síðar bóndi í Dalsmynni. Hann eignaðist Hrein, Eyvind, Örn, Sigrúnu og Eddu með konu sinni Guðrúnu Guðmundsdóttur.
Jónína varð húsfreyja í Úthlíð, og eignaðist Gísla, Ingibjörgu, Björn, Sigrúnu, Kristínu, Jón Hilmar og Baldur, með eignmanni sínum Sigurði Tómasi Jónssyni. (laugaras.is) 

[3]

Páll Jónsson

Páll var “vegagjörðamaður” og sá um uppsetningu dragferjunnar á Hvítá hjá Iðu árið 1903.
Skömmu eftir að ferjan hafði verið sett upp, drukknaði bóndinn og ferjumaðurinn Runólfur Bjarnason við notkun hennar. Frá þessu slysi var sagt í Þjóðólfi og Skúli Sæland, sagnfræðingur skrifaði grein í Litla Bergþór 1. tbl. og 2. tbl, 2018.
Eftir lát Runólfs hélt ekkjan, Guðrún Markúsdóttir áfram búskap á Iðu og Páll Jónsson, sem hafði sett upp dragferjuna, kom til hennar sem fyrirvinna (starfsheiti í sóknarmannatali). (laugaras.is)

 [4]

P. Nielsen

Peter Nielsen (fæddur 27. febrúar 1844 í Ringkøbing, dáinn 9. maí 1931 í Reykjavík) var veðurathugunarmaður í Húsinu frá 1880 til 1911 og faktor (verslunarstjóri) við dönsku verslunina á Eyrarbakka. Hann ástundaði náttúrufræðilegar athuganir víðsvegar um Suðurland og var frumkvöðull í fuglavernd á Íslandi. Safn uppstoppaðra íslenskra spörfugla gaf hann barnaskólanum á Eyrarbakka. (Wikipedia)